(4)The Postmodern Condition: A Report on Knowledge

 

 Research and Its Legitimation through Performativity

 

New methods of argumentation and establishing proof are changing the pragmatics of research. It is accepted that there are a variety of methods to arguing truth, not just a universal metalanguage. New moves, new rules, and new games are all pathways of progress in scientific knowledge. Proof is increasingly established through technology, because the technical apparatus can make observations more efficiently than human senses. The problem is that technology costs money, and so truth can most often only be established by the wealthy. This interweaving of efficiency and wealth has meant that research is typically conducted not to establish truth, but to turn a profit and gain power. If those with wealth are running the game, they continue establishing proof by funding more research, which then increases efficiency or ‘performance improvement,’ which allows more ‘proof’ to be produced, which as an end in itself becomes a type of legitimation. So in the postmodern world, power is the knowledge of how to increase the efficiency of the system, which is accomplished by having, creating, and reformatting the most information and data.F

 

 Education and Its Legitimation through Performativity

 

What defines learning and education when knowledge becomes the equivalent of performativity of the social system? Education ceases to end with young people at the university level – instead members of society will need to continually absorb new information in order to be able to function in an ever-evolving system. The role of professor as transmitter of learning may decrease, as computer-based learning opportunities increase. When information becomes universally accessible and ubiquitous, learning becomes a matter of knowing how to harvest the information out of a vast pool of data, how to ‘create’ knowledge by reassembling available information in meaningful ways.F
 

 Postmodern Science as the Search for Instabilities

 

Lyotard says that postmodern scientific knowledge cannot be based on performativity, because efficiency must be calculated based on a stable system. Nature and society are not stable systems, it is impossible to define all the variables of those systems, and so they can never be perfectly controlled. Their success and progress are based on inconsistencies and innovations, or “new moves.” As is demonstrated by tyrannical governments or authorities, control does not increase performativity, but rather stifles the system. So knowledge in the postmodern world is about change, adapting to it, and generating new ideas, not on an established rigid scientific method.F

 

 Legitimation by Paralogy

 

Postmodern thought accepts that there cannot be a fixed, static paradigm for legitimation in a system that is fluid, organic, and constantly in flux in its process of growth. It is more apparent now that at any other previous point in history that we are living in a world of accelerating technological change, and flexibility of the players to create new moves and rules will be crucial to society’s functioning. Permanence has always been an illusion, and aligning our interactions and interpretations of society and knowledge more with the notion of transience and ephemerality will only service in our favor.F

برچسب‌ها: ژان فرانسوا لیوتار, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم

(3)The Postmodern Condition: A Report on Knowledge

 

 The Narrative Function and the Legitimation of Knowledge

 

Narrative knowledge is looked at disdainfully by advocates of scientific knowledge because it doesn’t put legitimation as its foremost priority when forming statements. Ironically, scientific knowledge must resort to narratives in order to legitimate itself, as arguments and proofs are merely dialectics. The new function of narrative knowledge is characterized by both denotative utterances concerning truth, and prescriptive utterances concerning justice. “The people” decide that what is needed to determine the legitimacy of truth or justice is simply their debate and consensus.F

 

 Narratives of the Legitimation of Knowledge

 

The two predominant versions of the narrative of legitimation. The first is “humanity as the hero of liberty.” Humanity becomes the validator of knowledge: laws that are created are just because the citizens who create them desire them to be just, and so it follows that they must be just. Knowledge is valuable insofar as it serves to meet the goals of the collective. The second positions science as a path to morality, ethical action, and spirituality. Legitimation then becomes the subject of the philosophical, of the spirit.F
 

 Delegitimation

 

In the postindustrial society, the grand narrative is dead. A process of deligitimation was inherent in terms of positive science, as its version of ‘knowledge’ was legitimated by itself  “by citing its own statements in a second-level discourse,” and is therefore not true knowledge at all. Instead, science can be seen as a speculative game that is defined by a certain set of rules. As the rules are being bent, fields of science are converging, and areas of inquiry are applicable to a greater range of disciplines. No one can master all the languages, and in the absence of a metalanguage,legitimation leaves the realm of being based on performativity and is accepted to be based on the social bond, consensus and communications.F

برچسب‌ها: ژان فرانسوا لیوتار, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم

(2)The Postmodern Condition: A Report on Knowledge

 

 The Nature of the Social Bond: The Modern Alternative

 

Lyotard says that to understand the nature of knowledge in modern times, one must be able to understand how the society operates. In this case, postmodern society it is either a whole, or split in two. Is it an optimistic model that views society as a cohesive, unified whole, or a model based in dissonance, where the needs of the people and functions of the system are incompatible? Either way, society is a machine, and knowledge is a cog in the system that keeps it running.F

 

 The Nature of the Social Bond: The Postmodern Perspective

 

The social bond is itself a language game, each of us nodes on a communication net, intercepting and resending messages throughout the system. These messages affect the nodes in the language game, causing “moves,” “displacements,” and “countermoves,” all which potentially enhance and enrich the system by creating innovation and novelty. This method of communication differs greatly from the modern institutional approach at language games, which limit the kinds of ‘moves’ able to be made by creating rigid boundaries and rules.F

 

 The Pragmatics of Narrative Knowledge

 

Science is not the same as knowledge. Whereas science is made up of denotative statements, and must be observable, repeatable, and verifiable by experts, knowledge casts a wider net, being composed of a competence that encompasses concepts of truth, justice, efficiency, and beauty. Knowledge is not limited to a specific class of statements; it is characterized by a fluidity and flexibility that can identify the relationships across subjects in order to make “good” utterances. Narratives then decide the criteria of the competence of knowledge – in traditional knowledge this would be “know-how,” “knowing how to speak,” and “knowing how to hear.” A narrator attains legitimation simply by being the narrator; the information is transmitted to the listener, who then attains the knowledge, and through meter and repetition pass of the criteria of competence and the acceptable rules of a culture.F

 

 The Pragmatics of Scientific Knowledge

 

Scientific knowledge is characterized by the ability to provide proof supporting a statement, and ability to refute opposing statements. The combination of these two conditions do not prove a statement ‘true,’ but rather as being likely to be true based on our understanding of reality. The competence needed in the formulation of scientific knowledge does not require a social bond; it is one-sided, only requiring a sender’s competence, and is composed only of the language game of the denotative utterance.F

In postmodern society, we have two types of knowledge: narrative and scientific. Neither can be judged as right or true or better in comparison to the other, because their criterion of competence idifference.F

برچسب‌ها: ژان فرانسوا لیوتار, مدرنیسم و پست مدرنیسم, چگونه اروپا اروپا شد

(1)The Postmodern Condition: A Report on Knowledge

         

How do we define ‘knowledge’ in a postindustrial society equipped with new media, instantaneous communication technologies and universal access to information? Who controls its transmission? How can scientific knowledge legitimated? F

 

These are the questions Lyotard asks in The Postmodern Condition. He believes that the method of legitimation traditionally used by science, a philosophical discourse that references a metanarrative, becomes obsolete in a postmodern society. Instead, he explores whether paralogy may be the new path to legitimation.F

 

 The Field: Knowledge in Computerized Societies

 

The nature of knowledge itself is shifting from being an end in itself to a commodity meant to be repackaged and redistributed. In order to be valuable, learning must be able to be reformatted into these packets of information in computer language, so that they can be sent through that channel of communication. Today, we increasingly hear the words “knowledge economy” and “information society” to describe the era we are entering. As was always the case, knowledge is power. Now, in an increasingly complex world, those with the ability to sort through the vast amounts of information and repackage it to give it meaning will be the winners. Technologies continue to solve problems that were formerly the source of power struggles between nations (i.e. the need for cheap labor is diminished by the mechanization of industry, the need for raw materials is reduced by advances in alternative energy solutions), and so control of information is most likely to become the 21st century’s definition of power.F

 

The Problem: Legitimation

 

The definition of knowledge is determined by intertwining forces of power, authority, and government. Leotard draws a parallel between the process of legitimation in politics and of those in science: both require an authority figure or “legislator” to determine whether a statement is acceptable to enter the round of discourse for consideration. In an increasingly transparent society, this leads to new questions:F

Who is authorizing the authority figure? Who is watching the watchers?F

 The Method: Language Games

 

The manner in which communication unfolds is like a dance. Or a battlefield. Those patterns that define our social interactions are identified here as language games, and put us in constantly changing positions and roles based on the type of discourse.F

برچسب‌ها: ژان فرانسوا لیوتار, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم

نامدارترین بازمانده ی مکتب فرانکفورت (قسمت ششم)

 

                                  اخلاق گفتگویی

   از نظر هابرماس در کتاب "وجدان اخلاقی و کنش ارتباطی" اولین

مولفه در اخلاق گفتگویی، بررسی دعاوی اعتباری است که پیش از

این توضیح داده شد. این مسئله از آنجا ناشی می‌شود که از نظر

هابرماس، آمادگی گوینده و شنونده در کنش ارتباطی، مهمترین مولفه

است و وجود آن خود منوط به تصدیق این دعاوی است.

   دومین مولفه ناظر به کارکرد اخلاق گفتگویی در حل کشمکش‌ ها و

مجادلات اخلاقی است که در کنش ارتباطی صورت می‌ گیرد. تولید

هنجارهای اخلاقی معتبر در یک وضعیت کلامی ایده آل، در اینجا بسیار

مهم است.

   مولفه ی سوم، برابری و بی طرفی کنشگران است که دارای

دغدغه ی مشترک جستجوی حقیقت از طریق پذیرفتن استدلال بهتر

می‌باشند. در نظر هابرماس تنها آن دسته از هنجارها معتبرند که

اجماع تمامی شرکت کنندگان را به دست آورده باشند.

   مولفه مهم دیگر، گستره ی عملیاتی اخلاقی گفتگویی است. به نظر

هابرماس، اخلاق گفتگویی صرفا" شامل مسائل عملی‌ ای می‌شود

که می‌توان در باره ی آنها استدلال آورد و چشم انداز تفاهم و اجماع بر

روی آنها باز و گشوده است. حال آنکه در باره ی ترجیحات ارزشی

فردی ــ مفاهیم زندگی خوب و خیر فردی ــ این امر به شکلی جدی

نمی تواند مبنا قرار گیرد. چرا که این مسائل اساسا" فردی هستند.

   هابرماس معتقد است که تنیده شدن این ارزشها در هنجارها مانع

از نادیده انگاشتن این ترجیحات ارزشی در اخلاق گفتگویی نخواهد

بود.

   مولفه ی اساسی اخلاق گفتگویی، دیالوگی بودن و تکامل آن در

طول گفتگوست. هابرماس، بر خلاف رویه ی اخلاق فردی کانتی و

اخلاق قراردادی لیبرال ها، معتقد است که موافقت یا مخالفت یک

فرد ــ به شکل فردی ــ با یک هنجار اخلاقی خاص کافی نیست.

بلکه افراد باید از طریق مشارکت در یک گفتگوی جمعی که مبتنی

بر الزامات اخلاق گفتگویی است، عمل نمایند.

  در اینجا ماهیت متقاعد کنندگی و مجاب کنندگی عقلانیت ارتباطی

خود را بیشتر نشان می‌دهد. تکامل اخلاقی که در این فرایند صورت

می‌ پذیرد، مباحث روانشناسی اجتماعی، رشد عقلی، بلوغ وجدان

و فرایندهای آموزشی و تولید آگاهی اخلاقی در آنها را نیز در بر

می‌ گیرد.

   در نظر یورگن هابرماس نه تنها فرایند آموزش جمعی تقویت کننده ی

مناظره ی اخلاقی و استدلال عقلانی است، بلکه روندهای یادگیری

فردی در این زمینه بسیار موثر است.

   در نهایت می‌توان گفت که هابرماس در طرح گفتگوی اخلاقی خود

معتقد است که فرد باید به مرحله‌ ای برسد که امر اخلاقی را ناشی

از اصولی تلقی نماید که عقلا" برای تمامی افراد ذی نفع و دخیل قابل

پذیرش باشد و این منوط به رشد عقلی فرد و همچنین بلوغ اخلاقی

وی از طریق فرایندهای آموزشی و تولید آگاهی اخلاقی در فرایند

گفتگو است.

 

 

            کنش ارتباطی؛ مبنایی برای تکامل تعامل اجتماعی

   همانگونه که ذکر شد، کنش ارتباطی مد نظر هابرماس در مقابل

کنش استراتژیک قرار می‌گیرد که بر اساس آن کنشگر نه در صدد

رسیدن به منافع یک جانبه (کنش استراتژیک) که در جستجوی

رسیدن به تفاهم است. از این رو، کنش ارتباطی صرفا" یک عمل

گفتاری نیست بلکه شیوه‌ ای برای بازآفرینی جامعه است.

   هابرماس، در نظریه کنش ارتباطی خود به‌ دنبال ایجاد جامعه‌ ای

می‌باشد که در آن کنشگران بتوانند بدون تحریف با همدیگر ارتباط

داشته باشند و این ارتباط صرفا" مبتنی‌ بر استدلال و منطق باشد

و هیچ‌ گونه اجبار و الزامی در آن مداخله نکند. به‌ عبارت دیگر او

می‌خواهد دوباره حوزه ی عمومی (همان حوزه ی سیاست و اجتماع

که افکار عمومی می‌توانند در آن به‌ طور آزاد به گفتگو بپردازند) را با

طرح این نوع کنش احیاء نماید.

   این نظریه به‌عنوان غایت خود، وضعیتی را در نظر می‌آورد که در آن

ارتباط کاملا" آزادانه و نامحدود صورت پذیرد. هابرماس این نظریه را در

مقام ارائه ی راه‌ حلی برای "استعمار زیست‌ جهان" که ناظر به

سلطه ی عقلانیت ابزاری و «نظام» بر زیست‌ جهان می‌باشد، مطرح

کرده و بر آن است که این روند باعث بحران‌ های متعدد در جامعه ی

سرمایه‌ داری شده و تنها راه‌ حل این قضیه در رهایی "زیست‌ جهان"

از چنگ استعمارِ نظام، نهفته است تا از این طریق زیست‌ جهان بتواند

به شیوه ی مناسب خود (یعنی توافق ارتباطی آزادانه) عقلانی گردد.

   مایکل پیوزی در کتاب خود که در مورد هابرماس نگاشته است در

مورد هدف هابرماس این‌ گونه نوشته است: «هدف او از نظریه ی کنش

ارتباطی، واژگون‌ سازی فردگرایی تک‌گویانه ی نظریه‌ های لیبرالی و

فایده‌ گرایانه در باب جامعه است. او کوشیده است یک‌ بار و برای

همیشه نظریه اجتماعی را از تعمیم‌ های شبه‌ جامعه‌ شناختی در

مورد جامعه مبرا سازد که اساس آن الگویی از یک فرد واحد است که

صرفا" بر مبنای محاسبات استراتژیکی خود (در مورد هزینه و سود

نسبی این یا آن کنش) به جهان می‌نگرد». 

   خود هابرماس در کتاب"نظریه ی کنش ارتباطی" مدعی است که

این کنش در گستره ی زیست جهان به سه سمت و سو معطوف

است: 1ـ به جانب فهم متقابل 2ـ به جانب هماهنگی کنش‌ ها و

همبستگی اجتماعی و  3ـ به جانب جامعه پذیری.

   البته هر یک از این سه، خود به یکی از ساختارهای مستقل

زیست جهان مربوط می‌شود: به نظر او:

 ــ فرهنگ؛ انبان اطلاعات و دانشهایی است که جامعه در اختیار ما

قرار می‌دهد و البته از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود و

ــ جامعه؛ سامان مشروع و قانونی است که از طریق آن، اعضا روابط

خود را در پرتو گروه های اجتماعی تنظیم نموده و از این رهگذر

انسجام و همبستگی اجتماعی را امکان پذیر می‌کنند.

برچسب‌ها: یورگن هابرماس, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم, خرد ارتباطی

نامدارترین بازمانده ی مکتب فرانکفورت (قسمت پنجم)

                           گفتگو، مبنای کنش ارتباطی

   از نظر هابرماس، در نظریه ی کنش ارتباطی، تنها چیزی که می‌تواند

به طور عقلانی هر شرکت کننده‌ ای را به تلاش مستمر ترغیب نماید تا

نزاعهای خود را بطور توافقی حل و فصل نمایند، این است که آیا آنها

می‌توانند مطمئن باشند که نیازها و منافعشان به رسمیت شناخته

خواهد شد. هابرماس این ایده را قاعده ی گفتگو یا استدلال می‌خواند:

«تنها آن هنجارهای کنش و رفتار معتبر هستند که همه ی اشخاصی

که ممکن است تحت تاثیر آن قرار گیرند، به عنوان شرکت کنندگان در

گفتگوهای عقلانی بر آن توافق نمایند.» 

 

   گفتگو برای هابرماس، نقشی فراتر از رسیدن به تفاهم ایفا می‌کند.

گفتگو در اینجا وظیفه ی مشروعیت دادن به هنجارها و قوانین را برعهده

دارد «من در تلاش برای‌ به‌ اثبات‌ رساندن این نکته ام که می‌توان

پرسـش‌ های عملی را به شکل گفتمانی بررسی کرد و این امکان‌ برای‌

تحلیل اجتماعی ـ علمی وجود دارد که به‌ طور روشمند نسبت موجود

مـیان نظام‌های هنجاری‌ و حقیقت‌ را‌ مورد ملاحظه قرار دهد. این

پرسش همچنان به قـوت خـود بـاقی است که آیا در جوامع پیچیده‌ هنوز‌

هم‌ تکوین انگیزه واقعا" به هنجارهایی پیوند می‌خورد که مستلزم تصدیق

هستند یا ایـنکه ‌‌نـسبت‌ نظام‌ های‌ هنجاری با حقیقت از میان برداشته

شده است». هابرماس چند سال بعد در کتاب "جهانی شدن و آیـنده ی

دموکراسی" می‌نویسد: «باید این امکان وجود داشته باشد که از قوانین

نه به دلیل اجبارانگیز بودن بلکه‌ به‌ دلیل مشروع بودن اطـاعت کرد».

او در ادامه‌ اضافه‌ می‌کند: «... یک قانون فقط زمانی می‌تواند مدعی

مشروعیت باشد‌ که‌ تمام کسانی که از آن تاثیر خواهند پذیرفت بتوانند

ضـمن مـشارکت در یک گفت‌ و گوی عقلانی‌ با‌ آن موافقت کرده باشند.

ما به‌ عنوان‌ کسانی که‌ در‌ یک‌ گفت‌ و گو شرکت می‌کنیم، می‌خواهیم

با اقناع یکدیگر در باره‌ ی یک‌ مسئله ی خاص از طریق بحث و احتجاج

به عقیده مشترک برسیم، اما به عنوان‌ شرکت‌ کنندگان‌ در یک چانه زنی

کوشش ما این است‌ که منافع مختلف را‌ با‌ یکدیگر متوازن کنیم».

 

   هابرماس تاکید می‌کند که مشروعیت برخلاف آن‌ چه در نظریه ی

پوزیتیویستی حقوق آمده است، نمی‌ تواند تا حد تطابق قانونی، تقلیل

یافته، فروکاسته و تنزل داده شود. قانون هرگز نمی‌ تواند ابزار اختیاری

مشروعیت‌ بخشیدن‌ به هر چیز یا هـمه‌ چیز باشد، چون با دعاوی در

باب حقیقت پیوند دارد. به عقیده ی هابرماس، وقتی شرایط گفت‌ و گو

آماده باشد و بعد از انجام گفت‌ و گو بین شرکت‌کنندگان در ایجاد

هنجار یـا قـانون‌ اجـتماعی، تفاهمی‌ کلی به وجود آید، چنین هنجار یا

قانونی از مشروعیت بالایی برخوردار بـوده و با بحران روبرو نخواهد شد.

 

                             وضعیت آرمانی گفتگو

   از دیدگاه هابرماس، مهمترین رقیب کنش ارتباطی، کنش استراتژیک

است که در حال حاضر نیز کنش غالب بر جهان به شمار می‌رود.کنش

استراتژیک مستلزم بازیگری است که به دیگران تنها به حسب میزان

سودمندی آنها برای دستیابی به هدفی پیش پنداشته می‌نگرد. یک

دلیل برای این پرسش که چرا انسان ها ممکن است کنش استراتژیک

را بر کنش ارتباطی ترجیح دهند، از نارسایی های درونی در ساختارهای

جهان زیست نشأت می‌ گیرد. آنها چه بسا فاقد منابع و انگیزش های

مناسب (فرهنگی، اجتماعی و شخصیتی) باشند که به آنها اجازه

می‌دهد تا از دیدگاه خاص خود فراتر رفته و دیدگاهی دیگر را به رسمیت

بشناسند. هابرماس اظهار می‌ دارد که مهم تر از این، آن عواملی

هستند که در خارج از قابلیت‌های جهان‌ های زیست مدرن در عرضه ی

توان ارتباطی خود جلوگیری به عمل می‌آورد. در اینجا او می‌ گوید که

نظام‌ های جوامع مدرن، شیوه‌ های کنش استراتژیک را بر افراد تحمیل

می‌کنند. هابرماس نشان می‌دهد که دو نظام (سیستم) مرکزی در

جامعه ی مدرن، اقتصاد و دولت بوده و مکانیسم های هماهنگ سازی

در آنها، به ترتیب پول و قدرت است. پول و قدرت، از آنجا که «رسانه‌های

گروهی را هدایت می‌کنند»، با ارائه ی یک اصل مرجع برای همه ی

شرکت کنندگان درگیر، کنش را نیز تنظیم می‌نمایند. آنها جریان رایج و

مشترک هستند که در گفتگو بر سر ادعاها و نزاع ها در موقعیت های

سیستماتیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. به نظر هابرماس، مشکلات

زمانی پدید می‌آید که این رسانه‌ های گروهی از قلمرو های قانونی

خود بگریزند و دقیقا" جهان زیست را مورد حمله قرار دهند.

 

   افراد و گروه‌ها به علت اشغال سیستماتیک جهان زیست از اداره ی

مستقل زندگی جمعی خود بازداشته شده‌اند. از این رو، پول و قدرت

به حسب شرایط خاص خود بیانگر مسائل و مشکلاتی بوده و راه را بر

تفاسیری که بطور ارتباطی به وجود آمده، می‌بندند. از حوزه ی زندگی

صنعتی تا حوزه ی محیط زیست، تصمیمات بر اساس معیارهای از

پیش تعیین شده اتخاذ می‌شود تا به وسیله ی استاندارد های

غیر جانبدارانه گفتگوی دموکراتیک؛ با اهمیت است که این پدیده نه

تنها از ایجاد دموکراتیک توافقات جلوگیری به عمل می‌آورد، بلکه

همچنین به ساختارهای شناخت متقابل جهان زیست که اساس

دموکراسی هستند، آسیب می‌رساند. برای رهایی از این وضعیت و

خنثی کردن نقش پول و سلطه، در‌ تحریف‌ ارتباطات‌ و گفتگو، هابرماس

بحث "وضعیت کلامی ایده‌آل" را مطرح می‌ کند که در آن نیرو و قدرت،

برنده ی استدلال را مشخص‌ نمی‌کند‌ بلکه‌ تنها استدلال بهتر و برتر

پیروز می‌شود. قدرت شواهد و مستندات و برهان‌ های‌ منطقی‌ است

که معین می‌کند چه چیز درست و مـعتبر است و چه چیز بی اعتبار و

نادرست.

   گفتگو یا استدلال، تلاشی است برای ترمیم فقدان توافق پیشین.

هابرماس گفتگو یا استدلال را آن نوع سخن تعریف می‌کند که در آن،

شرکت کنندگان ادعاهای اعتبار مورد اعتراض را بررسی کرده و تلاش

می‌کنند تا آنها را از طریق استدلال توجیه کرده و یا مورد انتقاد قرار

دهند. 

   در ارزیابی وضعیت آرمانی گفتار، هابرماس شروط ذیل را در مقام

گفتگو قایل می‌شود: 1. قابل فهم بودن؛ 2. دارای قضایای حقیقی بودن:

متشکل از قضایایی باشد که حقیقت دارند؛ 3. صداقت: گوینده در طرح

قضایایش صادق باشد؛ 4. درستی: گوینده باید نطقی را انتخاب کند که

دارای صحت و درستی باشد.

   این عناصر چهارگانه برای اعتبار گفتار لازم بوده و برای داشتن یک

کنش ارتباطی سالم، ضروری است و اساسا" توافق و تفاهم زمانی

حاصل می‌شود که این داعیه‌ های اعتبار مطرح و پذیرفته شوند. 

   هر ارتباط زبانی، در سه جهان بین طرف های سخن ارتباط ایجاد

می‌کند. آنان در این ارتباط ادعا های معتبری را (صداقت، حقیقت و

درستی) بیان می‌ کنند که تعمیم‌ پذیر بودن آنها یا باید مفروض آنها

باشد و یا لازم است در این فرآیند به استدلال پرداخته به اثبات معتبر

بودن ادعاها بپردازند. معتبر بودن کنش ارتباطی (صداقت، حقیقت و

صحت معطوف به سه جهان درونی، بیرونی و بین‌الاذهانی) به این

است که کنش کلامی در شرایط آرمانی (آزاد از محدودیت و سلطه ی

درونی روان‌ شناختی و بیرونی ساختاری) صورت گرفته، از تناقض

رفتاری گوینده به دور باشد تا صداقت روشن شود و آزمون‌ پذیر باشد

تا حقیقت اثبات شود و مهم‌ تر این که انتقاد‌پذیر باشد تا صحت آن

تضمین شود.

   یک سخنگو در هنگام برقراری ارتباط با اشخاص دیگر، مدعی است

که آنچه می‌گوید، حقیقت دارد، اگر آنها به جهان واقعی اشاره کنند.

اگر آنها به جهان اجتماعی مشترک با شنونده اشاره کنند، آنها

مدعی‌ اند که گفته شان درست است. اگر آنها به جهان تجربه ی

واقعی درونی خاص خود اشاره کنند، در این صورت آنها مدعی‌ اند که

صادق هستند. در حالی که هر سه ادعای اعتبار در تلاش برای حل و

فصل مسئلهای خاص، ایفای نقش می‌کنند، این امر به ویژه در منازعات

بر سر درستی هنجاری این ادعا خواهد بود که تنظیم واکنش های

شخصی مخاطره‌ آمیز است. شناخت متقابل ادعاهای اعتبار به معنای

آن است که ما می‌توانیم تحت اشراف دیدگاه های عام با موضوعات و

نزاعهای اساسی سر و کار داشته باشیم. ما به رغم بار محافظه کارانه

شرایط موجود، به جستجوی حقیقت، درستی و صداقت اصرار می‌ورزیم.

نظریه و عمل به همان اندازه که یکدیگر را نفی می‌کنند، اکنون به طور

همزمان با هم پیوند می‌خورند. بدین ترتیب، در میان تکثر، تعارض و تنوع

زندگی مدرن انگیزشی ارتباطی به سوی حل و فصل وجود دارد.

   هابرماس اظهار می‌ دارد که بدون این انگیزش، ما جایگزین عقلانی

برای خشونت و اعمال فشار به عنوان روش های تشکیل اراده ی

جمعی و حل منازعه نخواهیم داشت. البته، با این انگیزش، مسئله ی

 لزوم توضیح چگونگی بازتولید اجتماعی چه بسا از زمینه سستی

چون زمینه ادعاهای اعتبار فراسوی متن، ناشی شود.

برچسب‌ها: یورگن هابرماس, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم, مکتب فرانکفورت

نامدارترین بازمانده ی مکتب فرانکفورت (قسمت چهارم)

 

   هابرماس در کتاب نظریه‌ی کنش ارتباطی براساس عقلانیت انتقادی

بر آن می‌شود که عـقلانیت، آرمانی نـیست که از آسمان افتاده باشد،

بکله در‌ خود‌ زبان ماست، و در بردارنده‌ی‌ نوعی‌ نظام اجتماعی فراگیر

و دمـوکراتیک اسـت که هدفش رسیدن به تـوافق اسـت، نه اعمال

سـلطه. وی با جایگزین کردن عقلانیت ارتباطی که از تعامل بین الاذهانی

در بین جماعتی خاص منتج می شود، به‌جای عقلانیت‌ ادراکی/ ابزاری‌

فلسفه آگاهی نه‌ تنها موفق بـه بـازسازی عقلانیت رها شده از

اقتدارهای سنتی‌ می‌گردد‌ بلکه‌ در تفهم‌ و تعریف مدرنیته نیز یک انتقال

مـفهومی و تـغییری پارادیمی ایجاد می‌نماید. در این چـارچوب‌ عقلانیت

ارتـباطی بـه ‌‌همان‌ میزانی کـه مـفهوم قدیمی‌تر سخن (logos) را به

ذهـن مـا فرا می‌خواند، به‌ همان اندازه نیز‌ دارای‌ بار‌ معنایی وحدت‌

بخشی غیرقهری می‌باشد. در این راه عقل ارتباطی، نیروی ایجاد

کننده ی وفـاق نـظری در گفتمانی‌ است که مشارکت‌کنندگان‌ در

گفتگو در جهت‌ رسیدن بـه اجماعی که مـعلول انگیخته های عقلانی

طرفین می‌باشد بر‌ پیـش‌ داوری‌های ذهنی اولیه‌ ی خود غلبه‌

می‌یابند‌.

   از نظر هابرماس، امکان رسیدن به‌ یـک‌ نظریه ی کـنش ارتباطی‌ از

همان آغاز در گفتمان فلسفی مدرنیته مـهیا بوده است، اما به لحاظ

سـوژه ـ محور بـودن فـلسفه ی مدرن، این امکان استفاده‌ نشده

باقی مانده بود. مشخصا" این راه برای هگل جوان باز بوده است، اگر

چه او‌ راهی‌ را انتخاب نمود که در آن وجود کلیتی اخلاقی‌ پیشفرض

گرفته شده بود که بیش از آنکه مربوط بـه شرایط دنیای مدرن باشد

متعلق‌ به گذشته ی ایده‌ آلی جماعت‌ های اولیه ی مسیحی و

شهر‌ یونانی‌ بوده است. با توجه ‌به آنکه فلسفه ی هگل مطلوبیت

خودساماندهی دموکراتیک جامعه را ندیده می‌گیرد؛ نظریه ی کنش‌

ارتباطی هابرماس کوششی است در جهت بـازسازی انـسجام

اخلاقی مورد ادعای هگل اما به نحوی‌ که‌ مناسب‌ شرایط‌ نظام‌ های

دموکراتیک و مشارکتی عصر‌ مدرن‌ باشد.

   هابرماس برای آنکه تعریفی مبسوط‌ تر و محاسبه‌ شده‌ تر از

عقلانیت ارائه بدهد، ارتباط نزدیکی‌ را که از نظر سنتی بین عقلانیت

و دانش، تأسیس شده بـود را‌ از‌ هم مـی‌گسلد. در چارچوب تفکـر

گفتمانی هابرماس «عقلانیت بیش از آنکه‌ به‌ خردمندی و داشتن

دانش و معرفت مربوط باشد به‌ گفتار و اعمال افراد و سوژه‌ هایی که

در پی دستیابی به‌ معرفت‌ و استفاده از دانـش هـستند، مربوط

است». با چرخشی پدیدارشناسانه در تعریف‌ واژه عـقلانیت ـ بدین

مـعنی‌ که بیش از آنکه به آگاهی اهمیت داده شود به محیط و

شرایطی که از آن‌ عقلانیت‌ امکان‌ نمودار شدن‌ پیدا می‌نماید اهمیت

داده می‌شود ـ هابرماس عقلانیت را منوط به معقول‌ بودن‌ مـی‌نماید،

بدین مـعنا که فرد مدعی معقولیت بـتواند در چـارچوب‌ های زبانی از

ادعاهای خود دفاع نماید. برخلاف تعریف‌ غایتمندانه ی هگل‌ از‌

عقلانیت، تعریف‌ هابرماس از عقلانیت بری از جنبه‌های استعلایی

می‌باشد و تعریف معقول بودن را‌ به‌ کنش‌ ارتباطی افراد در بستری

تاریخی محدود می‌نماید. بنابراین «عقلانیتی که در ورای هر کنش و

عملی‌ قـرار‌ دارد‌ اسـاسا" منوط است به نوع دلیل و حجتی که فاعل

و کنشگر می‌تواند در جهت‌ توجیه‌ و اثبات عمل مربوطه به‌ عنوان

مناسب ترین کنش در آن اوضاع و احوال خاص ارائه‌ بنماید»‌.

    عقلانیت ارتباطی که همان عقلانیت در قالب مفهوم کنش ارتباطی

هابرماس به‌ شمار می‌رود، به‌ معنای از میان برداشتن موانعی است

که ارتباط را تحریف می‌کنند و به‌ معنای کلی‌ تر، نظامی ارتباطی

است که در آن افکار، آزادانه ارائه می‌شوند و در برابر انتقاد حق دفاع

داشته باشند. برای هابرماس عقلانی کردن عرصه ی زندگی به‌

معنای ایجاد یک نظام ارتباطی است که در آن ایده‌ها امکان انتقاد

بیابند و در واقع عقلانیت مورد نظر او به‌ واسطه ی امکان ایجاد یک

ارتباط و گفتمان فارغ از فشار بیرونی و ترس و تهدید به‌ وجود می‌آید

و مهم‌ترین شرط عقلانی، انتقادپذیری و دلیل‌پذیری می‌باشد.

عقلانیت در عرصه ی کنش ارتباطی، به ارتباط رها از سلطه و ارتباط

آزاد و باز انجامیده و مستلزم رهاسازی و رفع محدودیت‌های ارتباط

می‌باشد. ایجاد این نوع عقلانیت در جامعه به‌ عقیده ی هابرماس

مشروط به وجود کنش ارتباطی که بر توافق و اجماع عقلانی متکی

بوده، در سطح جامعه است، همچنان‌ که تحقق جامعه ی اتوپیایی

و آرمانی هابرماس نیز در گرو آزاد بودن کنشگران یک جامعه در ارتباط

با همدیگر و رسیدن ایشان به درک مشترک از طریق استدلال و به

دور از فشار و محدودیت می‌باشد.

   در مقابل عقلانیت ارتباطی که از آن سخن گفتیم، عقلانیت مربوط

به کنش معقول و هدفمند که بدان "ابزاری" و تکنولوژیک می‌گویند و

ریشه در افکار «وبر» دارد قرار می‌گیرد. «اساسی‌ ترین ویژگی نگرش

انتقادی هابرماس بازسازی نظریه عقلانی شدن جهان در اندیشه وبر

است در این بازسازی هابرماس در کنار برداشت معروف وبر از عقلانیت

ابزاری که تصویری از قفس آهنین جامعه ی نوین است، مفهوم

عقلانیت ارتباطی را عرضه می‌کند که اساسا" فرآیندی فرهنگی و

مبتنی بر پیشرفت اندیشه‌ها بر اساس منطق درونی خود آنهاست». 

    وبر بر این باور بود که نوعی عقلانیت ویژه و منحصر به فرد در

اندیشه مغرب‌ زمینی وجود دارد که همان باعث ظهور و رشد نظام

سرمایه‌ داری شده است. این نوع عقلانیت که بر تجربه استوار بوده،

عقلانیتی روشی‌ ـ تکنیکی است و در باره ی ارزش هدف و غایت

هیچ‌ گونه قضاوتی نکرده و فقط می‌خواهد کارها به بهترین شکل

(منظم با حسابگری دقیق و مدیریت علمی) انجام گیرد. در عقلانیت

ابزاری ما مجبور نیستیم در مورد هدف و ارزش کار بحث و گفتگوی

اخلاقی کنیم و تنها می‌توانیم ایراد بگیریم که کدام قسمت کارخانه،

یافته‌های علمی و تکنولوژیکی را به‌ طور دقیق به کار نگرفته و از

نظر اقتصادی هزینه‌ آور است. خردباوری در گستره ی کنش ابزاری

و هدفدار، به‌ معنای رشد نیروهای تولید و گسترش نظارت تکنولوژیک

بر طبیعت و سرانجام گسترش شکل‌ هایی از نظارت بر زندگی

اجتماعی بوده و این نوع عقلانیت که بدان عقلانیت رسمی و صوری

و علمی نیز گفته شده، ‌عقلانیتی است که ساده‌ ترین و ارزان‌ ترین

راه را برای رسیدن به هدف انتخاب می‌کند، بر خلاف عقلانیت

حقیقی و جوهری که اهداف و ارزش‌ها را مورد توجه قرار داده و

همچون عقلانیت ابزاری این ارزش‌ها را توسط اهداف حسابگرانه

مردود نمی‌شمارد.

   در این چهارچوب «کنش ارتباطی‌ به‌ تعامل حداقل دو سوژه و فرد‌

قادر‌ به نطق‌ و عمل‌ که در بین خود‌ ارتباطات فیمابینی‌ ـ چه با

ارتباطات کلامی‌ و چه با ابزارهای فرا زبانی ـ تأسیس می‌نمایند،

نسبت داده می‌شود. بازیگران برای اینکه بتوانند‌ از طریق‌ توافق

اعمالشان را هماهنگ نمایند سـعی‌ مـی‌کنند‌ به‌ فهمی‌ واحد‌ از

موقعیتی که‌ عمل‌ قرار است‌ در آن صورت بگیرد و طرح‌ های یکدیگر

راجع‌ به فعالیت موردنظر، برسند».

   برخلاف مدل‌ عملِ عقلانیِ معطوف‌ به‌ هدف‌ که بر اساس قصد و

نیت کنشگر و انتخاب‌ آگاهانه‌ ی ابـزار‌ و هـدفی‌ کـه قرار است منتج

از عمل وی باشد، پایه‌ریزی شـده اسـت، عمل ارتـباطی از همان

آغاز به‌ سوی حل‌ و فصل‌ اختلافات از طریق تهیه ی دلیل برای احکام

مدعی صحت که طرفین مشارکت‌ کننده در‌ عمل ارتباطی‌ مدعی

درستی آنها هستند، هدایت شده است. بنابر این فـعالیت سـوژه ی

کـنشگر بیش از آن که معطوف به تحقق خواسته‌ های شخصی‌ اش

بـاشد، در جهت رسـیدن به اجماع با طرف مقابل راجع‌ به مشکل و

مسئله‌ ای مشترک، از‌ طریق‌ ادراک و تفهم‌ ادعاهای طرف مقابل

می‌باشد. در این راه عمل ارتباطی خود را بـه‌ صورت کـار جـمعی و

مشترک‌ تفسیر و تأویل ارائه می‌دهد، فرآیندی که «دسترسی به

قلمرو عینی کنش اجتماعی از طـریق‌ ادراک‌ معنای‌ آن، به‌ خودی‌

خود مسئله ی عقلانیت را اجتناب‌ ناپذیر می‌سازد. عمل ارتباطی

در همه‌ حال‌ نیازمند نوعی از تأویل است که در رویکردش تعقلی

می‌باشد».

 

برچسب‌ها: یورگن هابرماس, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم, مکتب فرانکفورت

نامدارترین بازمانده ی مکتب فرانکفورت (قسمت سوم)

   منظومه ی اندیشه‌ ای یورگن هابرماس از ابعاد گوناگون قابل تأمل و

بررسی است. تلاش‌های هابرماس برای بازسازی انتقادی عقلانیتِ

مدرن و رهایی آن از کژتابی‌ های که بدان گرفتار آمده است، از یک سو،

و تلاش‌های او برای ارائه ی مدلی از دموکراسی که بر مبنای گفتگو و

تفاهم استوار باشد، از سوی دیگر، هابرماس را به یکی از جدی‌ ترین

متفکرین انتقادی مدرنیسم تبدیل کرده است. تأکید هابرماس بر «کنش

ارتباطی» و ترجیح آن بر کنش ابزاری و تاکید او بر گفتگو به عنوان

مبنایی برای رسیدن به توافق در عرصه اجتماعی، مبانی نظری و

احتجاجات وثیقی برای توسعه ی هر نوع رویکرد گفتگویی و تعاملی در

عرصه ی اجتماعی فراهم می‌آورد. این رویکرد گفتگویی مخصوصا" در

هنگام مواجهه با یک جامعه ی متکثر فرهنگی و قومی می‌تواند

چارچوبی برای نحوه ی تعاملات و توافقات اجتماعی باشد.

 

                                مفاهیم کلیدی

 

«حوزه ی عمومی»، «کنش ارتباطی» و «جهان زیست» را می‌توان

کلیدی‌ ترین مفاهیم در اندیشه ی هابرماس دانست که در پیوند با

یکدیگر به اندیشه ی سیاسی او نظم می‌بخشند. مفهوم «حوزه ی

عمومی» در ارتباط با تلاش‌ های نظری هابرماس برای بازسازی

نظریه ی دموکراسی، طرح شده است. هابرماس در کتاب «تحول

ساختاری حوزه ی عمومی»، از حوزه ی عمومی به عنوان مکان

اصلی ظهور و عمل دموکراسی یاد می‌کند. او حوزه ی عمومی را به

مثابه شبکه‌ای برای داد و ستد و بیان دیدگاه ها و اطلاعات تعریف

می‌کند و می‌گوید: منظور ما از حوزه ی عمومی در وهله ی اول

قلمروی از زندگی اجتماعی ماست که در آن چیزی شبیه به افکار

عمومی می‌تواند شکل بگیرد. دسترسی به این قلمرو برای تمامی

شهروندان تضمین شده است. در گفتگویی که در آن افراد خصوصی

گرد هم می‌آیند تا پیکره ی عمومی را شکل دهند، بخشی از حوزه ی

عمومی شکل می‌گیرد. از دیدگاه هابرماس، حوزه ی عمومی در فرآیند

استدلال فعالانه عموم مردم در باره‌ی عقاید و دیدگاه های خویش پدید

می‌آید. از طریق این گفتگو، افکار عمومی شکل می‌گیرد و به نوبه ی

خود در شکل گیری سیاست‌ های دولتی و رشد جامعه در مفهوم

کلی اش موثر می‌افتد. مهم‌ترین ویژگی حوزه ی عمومی این است که

اشخاص خصوصی گرد هم جمع می‌شوند تا در خصوص علایق عمومی

به بحث بپردازند. در این فضای بحث آنچه مهم است «استدلالات

بهتر» و بنابراین «برتر» است. مهم‌ ترین ویژگی دیگر حوزه ی عمومی

نوعی مراوده و داد و ستد اجتماعی بوده که در آن تفاوت‌های منزلتی

و اجتماعی چندان اهمیتی ندارند. نابرابری‌ های سیاسی – اجتماعی

و فرهنگی را نمی توان محو کرد بلکه باید داخل پرانتز قرار داد.

 

   مفهوم مهم دیگر هابرماس «کنش ارتباطی» است که در قالب یک

نظریه و در تقابل با دو نوع کنش دیگر، کنش راهبردی یا استراتژیک و

کنش ابزاری، مطرح می‌شود. هابرماس در کتاب "نظریه کنش ارتباطی"

در تبیین کنشِ ارتباطی می‌نویسد: «در مقابل اینها (کنش راهبردی و

ابزاری) من از کنش ارتباطی سخن می‌گویم؛ آنجا که کنش‌ های

کارگزاران نه از طریق محاسبات خودخواهانه ی موفقیت، بلکه از طریق

عملِ حصولِ تفاهم، هماهنگ می‌شود.

   در کنش ارتباطی، مشارکت‌ کنندگان در وهله ی اول به‌ سوی

موفقیت‌ های فردی خود سمت‌گیری نمی‌ کنند آنها هدف‌های فردی

خود را تحت شرایطی دنبال می‌کنند که بتوانند نقشه‌ های کنش

خود را بر مبنای تعاریف مشترک از وضعیت هماهنگ کنند.»

 

   در مورد مفهوم "حصول تفاهم"‌ که مولفه ی کلیدی فهم کنش

ارتباطی به‌ شمار می‌رود نیز باید توجه داشت که مراد از این اصطلاح،

رسیدن به هم‌فهمی دوطرفه در کنش ارتباطی بوده و بنا به گفته ی

خود هابرماس مراد از آن فرآیند رسیدن به توافق در میان فاعلان در

مقام گوینده و عمل کننده می‌باشد. 

   هابرماس کنش ارتباطی را کنشی تعریف می‌کند که متمایل به

دستیابی، حفظ و تجدید توافق است. توافق اهمیت دارد؛ زیرا

هابرماس اصرار می‌ورزد که اگر قرار نیست جامعه از درون متلاشی

شود، نیاز داریم تا نسبت معینی از اعتقادات و هنجارهای فردی را

بطور مشترک حفظ نماییم. کنش ارتباطی با هدایت نمودن برنامه‌ های

کنش شرکت کنندگان به روش و شیوه توافقی، از این گنجینه ی

اخلاق اجتماعی محافظت به عمل می‌آورد. کنش ارتباطی گویندگان

و شنوندگان را متعهد می‌سازد تا به ادعاهای یکدیگر در بیان اهداف

و مقاصد فردی خود جدا" توجه نمایند. کنش ارتباطی در پی آن است

تا اهداف و آرمانهای مشخص فردی را با فهمی مشترک از اهداف و

اعتقادات جمعی هماهنگ سازد. کنش ارتباطی تنها در بستر "جهان

زیست" می‌تواند این کار را انجام دهد. جهان زیست زمانی که به

نوبه ی خود، خود را تنها از طریق کنشهای جمعی جاری بازتولید

می‌کند، هم افق شرایط کلامی و هم منبع تفاسیر را شکل می‌دهد.

 

    هابرماس در روند تبیین نظریه ی کنش ارتباطی از مفهومی به نام

«جهان زیست» بهره می‌گیرد و این مفهوم را در برابر مفهوم «نظام» 

قرار می‌دهد. نظام یا سیستم، همان فرایند عقلانیت ابزاری است که

حوزه‌ های عمده‌ ای از «جهان‌ زیست» را تسخیر کرده است. هابرماس

که نظام را جدای از جهان‌ زیست می‌داند، اقتصاد، سیاست و خانواده

را به‌عنوان اجزای اصلی «نظام» طبقه‌ بندی کرده و معتقد است که

قدرت و پول عناصر اساسی نظام را تشکیل می‌دهند. وی از تمایز بین

نظام و جهان‌ زیست برای انتقاد از جامعه معاصر استفاده کرده و

استدلال می‌کند که در عصر سرمایه‌ داری پیشرفته، حوزه‌های

وسیعی از جهان‌ زیست در درون نظام مستحیل و بر حسب سیستم

اقتصادی و نظام قدرت بازسازی شده است. از دید هابرماس در

جوامع صنعتی جدید، کنش معقول و ابزاری، حوزه ی کنش تفاهمی

و ارتباطی را در خود هضم کرده و اعمال متکی بر محاسبات عقلانیت

ابزاری، بخش اعظم کنش‌های افراد را تشکیل می‌دهد. او حاصل

وضعیت فعلی سلطه نظام بر جهان‌زیست را از دست رفتن معنا،

تزلزل هویت جمعی، بی‌هنجاری، بیگانگی و شیء گونگی جامعه

قلمداد می‌‌کند. در دیدگاه هابرماس، مفهوم سیستم به حوزه‌های

کاملی از زندگی اجتماعی اشاره دارد که کنش استراتژیک در آنها

بطور قانونی نهادینه شده است. به این معنا که بازیگران به طور

قانونی از مقتضیات هماهنگ سازی کنشهای خود به شکل ارتباطی

آزاد و رها هستند. این به معنای هرج و مرج نیست، زیرا سیستم ها

برای هماهنگ سازی، مکانیسم بدیل و جایگزینی ارائه می‌کنند.

هابرماس نشان می‌دهد که دو سیستم مرکزی در جامعه ی مدرن،

اقتصاد و دولت بوده و مکانیسم های هماهنگ سازی در آنها، به ترتیب

پول و قدرت است. پول و قدرت، از آنجا که «رسانه‌های گروهی را

هدایت می‌کنند»، با ارائه یک اصل مرجع برای همه ی شرکت کنندگان

درگیر، کنش را نیز تنظیم می‌نمایند. آنها جریان رایج و مشترک

هستند که در گفتگو بر سر ادعاها و نزاع ها در موقعیت‌ های

سیستماتیک مورد استفاده قرار می‌گیرند. اما جهان‌‌ زیست را باید

همان جهان معنی و کنش ارتباطی و توافق و رابطه ی ذهنی بین

انسان‌ ها دانست، جهانی که یک مفهوم مکمل برای کنش ارتباطی

بوده و فضایی است که در آن کنش ارتباطی صورت می‌گیرد. این

فرایند شامل حوزه‌ای از تجربیات فرهنگی و کنش‌های متقابل ارتباطی

بوده که به‌ طور اساسی قابل درک و ذاتا" آشنا هستند و پایه‌ای برای

تمام تجربیات زندگی به‌ شمار می‌روند. مولفه‌های اساسی این فرایند

عبارت‌ اند از: فرهنگ، شخصیت و جامعه.

   عرصه ی کنش ارتباطی با آغاز جوامع تکثرگرای مدرن به طور

فوق العاده رشد می‌ کند. این عرصه در جوامع سنتی تر، از یک سو

با قداست نهادها و از دگر سو، با مجموعه ی نسبتا" متجانسی از

مفروضات و مهارت های موجود در پس صحنه محدود می‌شد.

اختلافات تا هر جا و هر اندازه‌ای که روی می‌داد، می‌ توانست با

ارجاع به توافقی محکم و فراگیر بر لزوم تداوم زندگی به سادگی رفع

شود. این تغییر، نخست با آنچه که هابرماس آن را زبانی کردن

قداست می‌نامد، صورت می گیرد. جوامع از طریق قدرت افسون ساز

قداست، کمتر و کمتر و با اتکا بر فرایند کنش ارتباطی جهت حصول

توافقات آشکار و صریح بیشتر و بیشتر گرد هم می‌آیند. ثانیا"، همچنان

که شیوه‌های زندگی به دلایل مختلفی متنوع می‌شود، جهان زیست

واحدی که شامل کل جامعه شود، دیگر وجود ندارد. مدرنیته بر زمان و

مکانی دلالت دارد، که در آن، افراد، گروه ها و ملت ها در زمینه‌ های

تجربه ی زیستی و اجتماعی - فرهنگی خود بسیار از هم دور شده‌اند.

   نظریه ی کنش ارتباطی در مجموعه ی اندیشه‌ ای هابرماس با

مفهوم مهم دیگری به نام «عقلانیت ارتباطی» مرتبط می‌شود.

هابرماس با طرح بحث عقلانیت ارتباطی به نوعی در پی اصلاح روند

انحطاط عقلانیت مدرن و پیگیری پروژه ی خود در تکمیل فرایند روشنگری

است. در نظر هابرماس، مدل اروپایی عقلانی‌ سازی جهان مدرن، از

ابتدا پدیده‌ای دو پهلو با گرایشات دو سویه‌ بوده‌ است. او‌ در توصیف

عقلانیت مدرن می‌نویسد: «نظم‌ بندی عقلانی هم‌ به‌ طور واقعی

مـوجب افـزایش عقلانیت و در‌ عین‌ حال موجب تحریف خود نیز

می‌گردد. افزایش واقعیت در عقلانیت تنها از منظر عقلانیت ‌"ارتباطی‌"

فهمیده می‌شود در حالی‌ که‌ بهترین راه‌ فهم‌ تحاریف در عقلانیت این

است که کجروی‌ های عـقلی بـه‌ مثابه گسترش‌ غیرمشروع خرد

سوژه ـ محور‌ در‌ درون حریم جـهان‌ زیستی که به‌ صورت تعامل

بین‌ الاذهانی بنا‌ گردیده‌ است، فهمیده شوند».

   

برچسب‌ها: چگونه اروپا اروپا شد, یورگن هابرماس, مکتب فرانکفورت, مدرنیسم و پست مدرنیسم

نامدارترین بازمانده ی مکتب فرانکفورت (قسمت دوم)

 

                                  پروژه‌ ی ناکامل مدرنیته

 

   هابرماس در دهه‌ی 80 میلادی با آن جریان‌ های فلسفی به

رو در رویی فکری پرداخت که نسبت به مدرنیته، موضعی انتقادی

داشتند. این رو در رویی فکری به ویژه متوجه ی جریان‌ های

نومحافظه‌ کار و فیلسوفان پست‌ مدرن بود.

   هابرماس در سال 1980 به مناسبت دریافت جایزه‌ ی آدورنو

سخنرانی‌ ای ایراد کرد به نام "مدرنیته؛ پروژه‌ ای ناکامل". وی

بعدها اندیشه‌ های اصلی این سخنرانی را تحت عنوان "بحثی

فلسفی در باره‌ ی مدرنیته" به صورت درس‌گفتارهایی در "کالج

فرانسه" در پاریس و دانشگاه فرانکفورت عرضه کرد.

   موضوع اصلی برای هابرماس، دفع حملاتی است که از سوی

برخی جریان‌های فلسفی علیه روشنگری صورت می‌گرفت.

هابرماس در دیدگاه‌های خود به دستاوردهای روشنگری وفادار ‌

مانده ولی ضمنا" می‌خواهد از گذرگاه یک روشنگری رادیکال‌ تر،

کاستی‌های آن را برطرف سازد.

 

   برای هابرماس جوامعی، مدرن هستند که تصویر آن‌ ها از جهان،

دیگر بر پایه‌ ی پنداری دینی استوار نیست. این جوامع ناچارند تعابیر

خود از زندگی، و سَمت گیری‌ های رفتاری خود را از هنجار‌های

خودساخته برگیرند. چنین امری نیازمند یافتن اصلی است که

جایگزینی برای قدرت متحدکننده‌ی دین باشد. این اصل باید از اصول

درونی خود مدرنیزاسیون اجتماعی عصر جدید برگرفته شود و بتواند

نقش تثبیت‌ کننده‌ ی دین را برعهده گیرد.

   به باور هابرماس، همان‌ گونه که هورکهایمر و آدورنو در کتاب

"دیالکتیک روشنگری" تحلیل کرده‌اند، در جریان مدرنیزه شدن،‌ خردی

که سوبژکت در کانون آن قرار دارد، به سوی مطلق‌کردن خرد ابزاری

گرایش می‌یابد. ولی مدرنیته باید دیالکتیک روشنگری را بشناسد و

"پسرفت در پیشرفت" را نقد کند تا انتقاد از خود مدرنیته را ممکن

سازد.

   از دیدگاه هابرماس، خردی که بر شالوده‌ی اصل سوبژکتیویته

استوار است، در تلاش برای یک نقد تام مربوط به خود، دچار تناقضات

می‌گردد. برای این خرد، ناممکن به نظر می‌رسد که با ابزار مفهومی

که در اختیار دارد، وظایفی را که مدرنیته در برابر آن قرار می‌دهد با

موفقیت حل‌کند.

   هابرماس در پایان نتیجه می‌گیرد که پیش بردن طرح هگلی یک

مدرنیته‌ ی خودبنیاد برخاسته از خرد، هنوز ممکن و خواستنی است.

ولی این امر مستلزم آن است که در مفهوم خرد، تجدیدنظر شود.

برای موفقیت این پروژه نه خردی که سوبژکت در کانون آن ایستاده،

بلکه "خرد ارتباطی" مناسب است.

 

                                   دین و موضوعات دینی

 

   هابرماس از اواخر دهه‌ ی نود میلادی، به گونه‌ ای مستمر به

بررسی موضوعات دینی و تاثیر سنت یهودی ـ مسیحی بر

اندیشه‌ ی غربی روی آورد. به باور او، برابری‌ خواهی جهانشمولی

که از ایده‌ ی آزادی، همزیستی توأم با همبستگی، خودآیینی در

تعیین شیوه‌ی زندگی، رهایی، وجدان اخلاقی، حقوق بشر و

دموکراسی، برخاسته؛ میراث بی‌ میانجی «عدالت» در سنت یهودی

و اتیک «عشق به همنوع» در سنت مسیحی است.

   هابرماس معتقد است که در اندیشه‌ ی پسامتافیزیکی جامعه‌ ی

مدرن و سکولار، عموما" هر کس از مفهوم زندگی خوب و نمونه‌ وار، 

تن می‌زند، ولی در کتب مقدس و احادیث مذهبی، هزاران سال

است که اندیشه‌ هایی در باره‌ ی رستگاری و نیز زندگی نادرست، 

زنده نگاه داشته شده است. در همین راستا بود که هابرماس باب

مراوده با نهادهای دینی و از جمله کلیسای کاتولیک را گشود و به

کشورهایی با حکومت‌های دینی سفر کرد.

   این رویکرد هابرماس نسبت به دین، واکنش تند انتقادی شماری

از متفکران را برانگیخت. به باور «هانس آلبرت»، فیلسوف آلمانی،

هابرماس پس از یک تحول فکری دراز مدت که با تعبیر هرمنوتیکی

مارکسیسم و تاکید بر اهمیت روشنگری آغاز شده بود، سرانجام

به معنای واقعی کلمه، به دشمن روشنگری تبدیل شده است.

آلبرت رویکرد هابرماس را در این زمینه نکوهش می‌کند و آن را

"هرمنوتیک فاسد"، و طرحی می‌خواند که حقیقت را قربانی توافق

می‌کند.

 

                                    دیگر آثار هابرماس

 

   از مهم‌ترین آثار هابرماس می‌توان افزون بر کتاب‌ های یاد شده، به

"دگرگونی ساختاری گستره‌ی همگانی"، "نظریه و عمل"، "شناخت و

علاقه"، "سیاست، هنر، دین"، "تکنیک و دانش چون ایدئولوژی"،

"گذشته چون آینده"، "حقیقت و توجیه"، "آسیب‌شناسی زمانه" و

"آینده‌ی طبیعت آدمی" اشاره کرد. زبان هابرماس طبق سنت

فیلسوفان آلمانی پیچیده است.

 

   در ایران از یورگن هابرماس کتاب‌ هایی با عنوان‌ های مهندسی

ژنتیک و آینده‌ ی سرشت انسان، جهانی شدن و آینده‌ی دموکراسی، 

نظریه ی کنش ارتباطی، دگرگونی ساختارهای عمومی، و

شناخت‌شناسی تحلیلی و دیالکتیکی به فارسی برگردانده شده

است.

   افزون بر آن، کتابی از رابرت هولاب به نام "نقد در حوزه‌ ی عمومی"

در معرفی اندیشه‌های هابرماس به زبان فارسی برگردانده شده است.

    هابرماس در سال 1381 به دعوت "مرکز گفت و گوی تمدن‌ها" به

ایران سفر و در دانشگاه تهران سخنرانی کرد.

   حوزه‌ ی اندیشه‌ ی هابرماس، جایی در مرز میان فلسفه و جامعه‌

شناسی است. بسیاری از آثار و نوشته‌های او به زبانهای انگلیسی،

فرانسه، ایتالیایی، اسپانیایی و دیگر زبانهای مهم دنیا ترجمه شده و

تأثیر اندیشه‌ های او بر فلسفه‌ ی معاصر انکارناپذیر است. هابرماس در

حال حاضر گاهی مقاله‌ هایی در روزنامه‌ های معتبر آلمان به چاپ

می‌ رساند.

 

برچسب‌ها: یورگن هابرماس, چگونه اروپا اروپا شد, مدرنیسم و پست مدرنیسم, مکتب فرانکفورت

نامدارترین بازمانده ی مکتب فرانکفورت (قسمت اول)

 

   یورگن هابرماس، فیلسوف آلمانی، در تاریخ 18 ژوئن 2019، نود

ساله ‌شد. در چند دهه‌ ی گذشته، کمتر بحث نظری مهمی در

آلمان جریان داشته که وی در آن شرکت نداشته باشد. هابرماس

شاید در حال حاضر نامدارترین روشنفکر آلمانی باشد.

 

   هابرماس که به نسل دوم متفکران "مکتب فرانکفورت" تعلق دارد،

از نادر بازماندگانی است که سنت اندیشه‌ی فلسفی این مکتب را

پس از بزرگان نسل اول، یعنی هورکهایمر، آدورنو و مارکوزه، در

پیوند با "نظریه‌ی انتقادی" ادامه داده است. وی همزمان با ارائه‌ ی

دیدگاه‌ های تازه،‌ از خاستگاه‌های مارکسیستی مکتب فرانکفورت

فاصله گرفته است.

   هابرماس در 1929 در شهر دوسلدورف زاده شد. پدرش که مدیرعامل

اتاق صنایع و بازرگانی شهر کلن بود، در زمان رژیم نازی در آلمان، عضو

حزب ناسیونال سوسیالیست بود. خود هابرماس هم در نوجوانی برای

مدت کوتاهی به سازمان جوانان حزب نازی پیوست. این موضوع در سال

2006 انگیزه‌ی انتقاد‌هایی علیه هابرماس از سوی یک مجله‌ی آلمانی

شد که البته بعدها فروکش کرد. هابرماس فضای خانواده‌ی خود را از نظر

سیاسی "غیرانتقادی" خوانده است.

   هابرماس تحصیلات عالی خود را در رشته‌ های فلسفه، روانشناسی

و ادبیات آلمانی در دانشگاه‌های گوتینگن، زوریخ و بن گذراند. از سال

1954 با سمَت استادی در دانشگاه هایدلبرگ به تدریس فلسفه

پرداخت. از سال 1971 به مدت ده سال به عنوان رییس انستیتوی

ماکس پلانک به کار پژوهشی در زمینه‌ ی تأثیر دانش و فن بر زندگی

اجتماعی مشغول بود. پس از آن بار دیگر به محیط آکادمیک بازگشت

و به تدریس فلسفه در دانشگاه فرانکفورت پرداخت. 

   هابرماس تاکنون جایزه‌ های علمی و فلسفی گوناگونی چون

جایزه‌ی هگل، جایزه‌ی فروید و جایزه‌ی آدورنو را به دست آورده است.

آوازه‌ی جهانی او نتیجه‌ی سال‌ ها استادی افتخاری در دانشگاه‌ های

معتبر آمریکا چون هاروارد است.

 

   در سال 1953 مقاله‌ای از هابرماس در یکی از روزنامه‌های معتبر

آلمان انتشار یافت که بحث‌ انگیز بود و نام او را بر سر زبان ها انداخت.

هابرماس در این مقاله، کتاب "درآمدی بر متافیزیک" مارتین هایدگر را

نقد کرده و بخش‌هایی از آن را به عنوان "اعاده‌ی حیثیت از ناسیونال

سوسیالیسم" به شدت محکوم کرده بود.

 

   هابرماس همچنین در سال 1954 به انتشار رساله‌ای دست زد به

نام "دیالکتیک خردگرایی" که بسیاری از اندیشه‌ های کانونی نظریه‌ ی

بعدی او درباره‌ ی "کنش ارتباطی" در آن به چشم می‌خورد. وی در این

رساله میان خردگرایی تکنیکی ـ اقتصادی و خردگرایی اجتماعی کار، 

تفاوت قائل می‌شود.

   به باور هابرماس، اگر چه خردگرایی، فشار فیزیکی بر کارگران را

کاهش داده، ولی فشار روانی بر آنان را افزوده است. هابرماس در

این نوشته خواهان رهایی فرد از "جبّاریت نیازهای کاذب" شده است.

وی تردیدهای خود را نسبت به فن‌آوری مدرن بیان داشته و به مارکس

انتقاد کرده که نقش فناوری و مصرف‌ زدگی را در روند "از خودبیگانگی"

انسان‌ها نادیده گرفته است.

 

                        دموکراسی و گستره ی همگانی

 

   برای هابرماس سرشت دموکراسی عمدتا" با مفهوم مشارکت

سیاسی قابل توضیح است. دموکراسی هنگامی متحقق می‌شود

که شهروندانِ از نظر روحی بالغ، در یک گستره‌ ی همگانی از نظر

سیاسی فعال، اراده و کنترل خود را بر نهادها و موسسات زندگی

اجتماعی اعمال کنند و سرنوشت خود را به دست‌ گیرند. تنها از این

گذرگاه است که مردم می‌توانند "اقتدارهای خردگرا" را جانشین

"اقتدارهای شخصی" کنند.

   به باور هابرماس، دموکراسی گونه‌ای از جامعه‌ ی سیاسی است

که آزادی انسان را افزایش می‌دهد و در فرجام خود شاید کاملا" به آن

دست یابد. دموکراسی زمانی به واقعیت می‌پیوندد که خودمختاری

بشریت متحقق گردد. ولی ایده‌ ی حاکمیت مردم در کشورهای مدرن

به فراموشی سپرده و گرانیگاه آن از پارلمان به مدیریت و احزاب منتقل

شده است.

   پیدایش احزابی که نماینده‌ ی طبقات گوناگون اجتماعی هستند،

تفاوت میان آنها را از میان برده است و تضادهای سیاسی ـ درونمایه‌ ای

خود را از دست داده‌اند. برای آن که در زمانه‌ی ما، کارکرد انتقادی

گستره‌ ی همگانی دوباره برقرار گردد، باید قدرت‌ های حاکم، تابع

فرمان‌ های موثر این گستره‌ باشند.

 

                               نظریه ی کنش ارتباطی

 

   در سال 1981، مهم‌ ترین کتاب هابرماس به نام "نظریه‌ی کنش

ارتباطی" انتشار یافت. هابرماس انگیزه‌ نوشتن این اثر را شرایطی

می‌داند که از اواخر دهه‌ی 60 میلادی، میراث خردگرایی مغرب‌ زمین

را مناقشه‌ برانگیز ساخته است. این کتاب سه هدف اصلی را دنبال

می‌کند:

   ارائه‌ی مفهومی درباره‌ی خردگرایی ارتباطی.

   ارائه‌ی طرحی اجتماعی که مفاهیم‌ "زیست‌جهان" و "سیستم"

را پیوند زند.

   ارائه‌ی نظریه‌ای درباره‌ ی مدرنیته.

 

   هابرماس در این کتاب به سنت مکتب فرانکفورت متعهد مانده است.

او خواهان پیش‌ نهادن نظریه‌ ای است که به کمک آن بتوان جامعه را

توصیف و نقد کرد. ولی او به خلاف بنیادگذاران مکتب فرانکفورت،

خردگرایی را ذاتا" منفی نمی‌بیند، بلکه فروکاستن خرد را به "خردگرایی

ابزاری" نادرست می‌خواند. هابرماس "خردگرایی ارتباطی" را که

درونمایه‌ی اصلی آن "تفاهم" است، در برابر "خردگرایی ابزاری" قرار

می‌دهد. به باور وی، گونه‌های کنش با گونه‌های خردگرایی در پیوند

هستند.

 

   "زیست‌جهان" و "سیستم" دو مفهوم کانونی دیگر در نظریه‌ی او

هستند. از دیدگاه هابرماس، کنشگران ارتباطی، همواره در افق یک

زیست جهان به تفاهم دست می‌یابند. "زیست‌جهان" برای هابرماس،

جایگاه متعالی سخنگو و شنونده و "سیستم"، چشم‌ انداز مشاهده‌ی

سوبژکت است. هابرماس تکامل اجتماعی را روندی متمایز کننده

می‌فهمد که در جریان آن "سیستم" از "زیست‌جهان" به گونه‌ ای

فزاینده جدا می‌شود تا نقطه‌ای که سیستم، زیست‌جهان را به

"مستعمره‌" ی خود تبدیل سازد.

 

   هابرماس سه مرحله در تکامل اجتماعی تشخیص می‌دهد:

   1- جوامع سنتی که در آنها "زیست‌جهان" هنوز از "سیستم جدا

نشده است. منظور از جوامع سنتی، جوامعی هستند که بازتولید

مادی آنها هنوز تحت تسلط سپهر ارزش‌های فرهنگی آنهاست و به

دیگر سخن، ارزش‌ها و ملزومات فرهنگی هنوز به گونه‌ای تعیین‌ کننده

بر شرایط بازتولید مادی تاثیر می‌گذارند.

 

   2- مرحله‌ دوم، زمان میان رفورماسیون تا صنعتی‌ شدن را در بر

می‌گیرد. در این مرحله "سیستم" از بطن "زیست‌جهان" تکامل می‌یابد.

در این مرحله، دولت بروکرات و بازار "سیستم" را می‌سازند. "قدرت"

و "پول" ابزارهای هدایت سیستم هستند و به انسان‌ ها منطق رفتاری

تازه‌ ای تحمیل می‌کنند که از ارزش‌ها و هنجارهای مشترک فرهنگی

گسسته است. هابرماس این هجوم "سیستم" به "زیست‌جهان" را

"استعمار زیست‌جهان" می‌نامد.

 

   3- به باور هابرماس، در مرحله‌ ی سوم،‌ منازعه‌ ی میان "سیستم"

و "زیست‌جهان" یکسره آشکار می‌گردد. امروزه بایسته‌ هایی که از

سوی اقتصاد و مدیریت به میانجی رسانه‌ ها، پول و قدرت عرضه

می‌شود، وارد حوزه‌ هایی می‌گردند که اگر آنها را از کنش معطوف به

تفاهم تهی کنیم، نابود می‌شوند.

برچسب‌ها: مکتب فرانکفورت, یورگن هابرماس, خرد ارتباطی, چگونه اروپا اروپا شد

تحولات فکری، اجتماعی و اقتصادی غرب در 300 سال گذشته (18)

 

 

                           پست مدرنیته چیست؟

 

   در منازعه ی مدرن و پست مدرن، نام ژان فرانسوا لیوتار از درخشش

بیشتری برخوردار است. وی زاده ی ورسای فرانسه است در 1924. نزد

مرلو پونتی پدیدارشناسی را فرا گرفت. چند سالی را به تدریس فلسفه

پرداخت؛ در دانشگاه های الجزایر و پاریس فلسفه درس داد. لیوتار

فرانسوی الجزایری الاصل است. ترجمه ی کتاب «وضعیت پست مدرن»

وی در کشورهای انگلیسی زبان سبب شهرت وی را فراهم آورد. لیوتار

از برجسته ترین نظریه پردازان پست مدرنیسم است. البته نظریات او

مورد انتقاد طرفداران پروژه ی ناتمام مدرنیته نیز قرار دارد!

 

   در بررسی آرای لیوتار می توان تاثیرپذیری او را از آرای مارکس، فروید،

لاکان، نیچه، کانت و هایدگر دید. وی مدتی را نیز در دانشگاههای ایالات

متحده گذرانید و عهده دار مسئولیت هایی بود. لیوتار در 1998 درگذشت.

   لیوتار در دهه های 50 و 60 با یک گروه چپگرا با تمایلات مارکسیستی

به نام «سوسیالیسم یا توحش» همکاری داشت. دانشجویانی که در

جریانات و قیام های سال 1968 شرکت داشتند، تنها بر اساس ایده ی

مخالفت صرف با «نظم مستقر موجود» عمل می کردند.

   فعالیتهای لیوتار در طی این سالها در جنبش های چپگرا و جنبش های

دانشجویی مخالف سلطه ی فرانسه بر الجزایر، زمینه ساز افکار پست

مدرنی وی در سال های بعد شد؛ اندیشه هایی که محوریت آنها در

مخالفت با مدرنیته و سلطه ی عقل گرایی بود.

   عقل دوره ی روشنگری می خواست با مبنا قرار دادن علم تجربی و

کاربردی کردن علم ریاضی در علوم مادی و مبتنی کردن علوم طبیعی

بر ریاضی، جامعه ی انسانی را به سعادت برساند. لیوتار معتقد است

مدرنیسم نه تنها نتوانست به اهداف خود برسد که اینک با بحرانی

عمیق رو به رو است ظهور نوعی خردستیزی و عقل ناباوری و تردید

مردم نسبت به این که علم بتواند سعادت شان را تضمین کند

نشانه های این بحران است. لیوتار معتقد است که پست مدرنیسم

نشانه ی فراتر رفتن از مدرنیسم است؛ نه یک گذشتن ساده، بلکه

حرکتی با مبانی و شالوده های فکری عمیق.

   لیوتار برای تشریح بیشتر نقایص فلسفی مدرنیسم به نظریه ی 

بازی های زبانی اشاره میکند. نسبیت گرایی فرهنگی لیوتار بهره ی

فراوانی از روشهای زبان شناسی که «جان لانگشاو آستین» و

«ویتگنشتاین» به آن پرداخته اند می برد.

   یکی از علل بیراهه روی فلاسفه به عقیده ی ویتگنشتاین پرسش

در باره ی معنای تعابیر مسلم است. در حالی که پرداختن به «معنا»

اشتباه است بلکه باید به «موارد استفاده» و «کاربرد» زبان توجه

داشت. لیوتار این گفته ی ویتگنشتاین را چنین تعبیر می کند که منظور

او از کاربرد زبان؛ اموری نظیر جمله سازی، دستور دادن، ادای موارد

زبانی – کرداری، ارایه ی توصیف ادبی، داستانسرایی، نقل حکایت،

روایت و امثال آن است. هر کارکرد و بازی، قواعد خاص خود را دارد.

همانطور که بازی فوتبال و بسکتبال قواعد خاص خود را دارند و هیچ یک

از این قواعد بر دیگری برتری ندارند.

   لیوتار از این گفته ها می خواهد این نتیجه را بگیرد که ریاضی و 

علوم طبیعی که فلسفه ی مدرن می خواهد بنیاد عقل را بر آن بنا نهد 

تنها یک بازی زبانی هستند که از قواعد خاص خود بهره می گیرند و 

هیچ مزیتی بر بازی ها و زبان های دیگر ندارند.

   لیوتار معتقد است که حتی اگر برای علم ،معیاری متفاوت از معیار

مورد استفاده در زبان های دیگر قائل شویم یعنی معیار معطوف به

«صدق» دربازی زبانی علمی، و معیارهای اخلاقی، زیباشناختی و

معیارهای شناختی در زبانهای دیگر، باز هم تلاش مدرنیسم برای

مشروعیت بخشیدن به نقش علم، با شکست مواجه شده و

می شود چرا که حتی علم نیز با معیارهای اسطوره و افسانه ها و

داستانهای مردمی مورد قضاوت قرار می گیرد و مشروعیتش مورد تایید

واقع می شود.

   وی در این باره به دو اسطوره ی اساسی اشاره میکند: اسطوره ی

علم به مثابه منجی بشریت و اسطوره ی هگلی علم به مثابه ی نظام

کلی دانش بشری. او اعتبار این اسطوره ها را در جامعه ی معاصر پایان

یافته تلقی می کند. این پایان یافتگی خلع ید علم را نیز به همراه دارد.

   عقلانیت علمی، خود در معرض پرسش های جدی قرار گرفته است

زیرا که مشروعیتش به روایت های ساده وابسته شده است. در این

شرایط چگونه میتوان پروژه ی روشنگری را همچنان استوار به عقلانیت

علمی دانست؟!

   لیوتار معتقد است که باید به سوی پست مدرن رفت که در آن از

روایت های فراگیر و وعده های خیر و سعادت ابدی خبری نیست. نظریات

کل گرا و جهانگرا از قبیل مارکسیسم و یا جامعه ی کلامی که هابرماس

می خواهد آن را بر اساس عقلانیت فرهنگی و کنش ارتباطی بنا کند

سخت مورد مخالفت و انتقاد لیوتار است. وی دل به ابتکارات محلی و

راهکارهای منطقه ای در مقیاس های کوچک بسته است.

   آرا و اندیشه های لیوتار نیز بمانند عده ی کثیر دیگری از روشنفکران

سده ی اخیر ابتدا در چارچوب اندیشه های مارکسیسم شکل گرفت،

اما او نیز به مانند بسیاری دیگر از مارکسیسم فاصله گرفت و مسیر

دیگری را پیمود. شرکت در حوادث و جنبش های دانشجویی ماه مه

1968 فرانسه زمینه ساز این جدایی بود. وی پس از این حوادث عمیقا"

به این اعتقاد روی آورد که باید در مقابل سوء استفاده از آزادی های

فردی ایستاد و مقاومت کرد. در این زمان رگه های اندیشه ی پست

مدرنی در نظریات لیوتار پررنگ تر می شود. او به ماهیت قضاوت و داوری

می پردازد و این ماهیت را جریانی پراگماتیکی عنوان می کند. به عبارتی

او معتقد است قضاوت وابسته به کاربرد زبان است و در هر حوزه ی

فرهنگی و مردمی، کاربرد زبان با حوزه ی دیگر متفاوت است. یعنی

قضاوت اختصاص به یک گفتمان دارد و گفتمانها نیز با یکدیگر متفاوتند.

   وی در کتاب خود؛ گفتمان / انگاره، که در 1971 منتشر کرد، بین  

انگاره، که آن را یک فرآیند روانی اولیه به حساب می آورد و گفتمان که

در بردارنده ی نیروی فوران کننده ی انگاره است، تفاوت قایل می شود.

   در سال 1979 کتاب دیگرش، «وضعیت پست مدرن» منتشر می شود.

وی در این کتاب ضمن نفی هرگونه کل گرایی از جمله جهانگرایی

مارکسیستی، به دغدغه های خود پیرامون اخلاقیات، عدالت و

مشروعیت می پردازد. لیوتار در این کتاب این اعتقاد را مطرح می کند که

روایتهای کلی گرایانه ی عصر روشنگری که در ایده های هگل و مارکس

تبلور یافت و سبب جذب و یا کنار گذاشتن هویت های دیگر شد نتایج

وحشتناکی به بار آورد که نازیسم و فاشیسم و استالینیسم حاصل آن

است.

   دنیایی که لیوتار ترسیم می کند از خرده روایتها و مقیاس های کوچک

تشکیل شده است، که هیچ مقیاسی بر مقیاس دیگر برتری ندارد.

همان طور که پیش تر نیز اشاره شد لیوتار برتری و سلطه را ناشی از

غلبه ی یک بازی زبانی بر بازی زبانی دیگر می داند.

   زبان یک کنش سمبلیک و در عین حال مشترک میان انسان ها است

که شامل اعمالی از قبیل سخن گفتن، نصیحت کردن، تشویق کردن،

امر و نهی کردن، قصه و حکایت گفتن، خطابه و وعظ و حماسه سرایی،

قول و وعده دادن و بسیاری اعمال روزمره ی دیگر آدمیان می شود.

   هر زمان که یک بازی زبانی بر بازی زبانی دیگر غلبه پیدا می کند،

شاهد بی عدالتی و ظلم و ستمی خواهیم بود که از این غلبه یافتگی

بروز پیدا می کند. لیوتار از این تحلیل این نتیجه را می گیرد که برای رفع

ظلم و ستم و بی عدالتی باید میان بازیهای زبانی جدایی و افتراق مدام

برقرار باشد. جدایی و ناسازگاری میان پاره گفتارها مانع از تسلط و برتری

یکی بر دیگری می شود و باید تلاش برای حفظ این وضعیت ادامه پیدا

کند.

   لیوتار عمده ی این تلاش را بر گرده ی هنرمندان می گذارد؛ هنرمندان

پست مدرن. لیوتار برای تبیین این تلاش به سراغ مفهوم امر والای کانت

می رود. کانت برای هنر، زیبایی و والایی قائل است و والایی را امری

نامحدود و بیکران می داند «که به طور ناب و ساده عظیم باشد». والایی

احساس نابی است که انگیزه هایش را از دنیا می گیرد، از ابژه ها، اما

موقعیتی است که در ذهن ایجاد می شود، کنش و واکنشی میان خیال

و شناخت. هر چند که لیوتار وسعت و جامعیتی چندان برای امر والای

کانت قائل نیست اما آنچه توجه او را جلب کرده است این نظر کانت

است که امر والا مفهوم گیج کننده ای است که حاصل شکست و

ناکامی در ایجاد انطباق و همپوشانی میان یک ایده یا تجربه با ساختار

مفهومی ای که برای نمایش آن در دست است می باشد.

   این عدم انطباق یعنی این ناهمانی، یعنی همان رخدادی که در بازی

زبانی صورت می گیرد، این همان ناهمانی و تفکیکی است که میان

گفتمان و انگاره قائل است. لیوتار می خواهد هنر پست مدرن نیز اشاعه

دهنده ی این امر؛ یعنی «عدم امکان بازنمایی واقعیت» باشد.

   برداشتی که لیوتار در کتاب «افتراق» از مفهوم تمایز و تفاوت بنیادین

ارائه می دهد راه او را از اندیشمندان نظریه ی انتقادی همچون

هابرماس جدا می کند. وی معتقد است که تمایزها برطرف نمی شود،

اگر هم برای مدتی محو شود ناشی از اعمال قهر و خشونتی است که

از اجتماع همگانی حاصل می شود. در «نیروی استدلال بهتر» هابرماس

نیز چنین قهر و اقتداری را میتوان مشاهده کرد. زیرا در نیروی استدلال

بهتر، دیگر جایی برای بررسی محتوا باقی نمی ماند و نیرویی که سبب

بهتر شمرده شدن استدلال می شود چیزی نیست جز برآیند عواملی

همچون موقعیت، شأن، مرتبه، قدرت، تشکیلات و…

   لیوتار معتقد است که هر روایتی هویتی منحصر به فرد دارد و نباید

ویژگی های یک رویداد را بدون در نظر گرفتن ویژگی فرا زبانی جهان

زیست به نفع یک روایت کلانِ فاقد زمان، تعمیم بخشید. باید خود را به

دست ارزیابی های خُرد بسپاریم چرا که دیگر جایی برای اقتدار نمایی

وجود ندارد.

 

برچسب‌ها: ژان فرانسوا لیوتار, مدرنیسم و پست مدرنیسم, گفتمان یا discourse, نظم مستقر موجود

تحولات فکری، اجتماعی و اقتصادی غرب در 300 سال گذشته (17)

 

   در ادامه، موضوع مهم تر فرهنگ و به ویژه وجود یا عدم وجود فرهنگ

پست مدرن مطرح می شود. لیوتار در مقدمه ی کتاب "شرایط پست

مدرن" می گوید: «من تصمیم گرفته ام که از واژه ی پست مدرن برای

تشریح این شرایط استفاده کنم. این واژه که در قاره ی آمریکا میان

جامعه شناسان و منتقدان رواج یافته است موقعیت فرهنگ ما را بعد

از تحولاتی تشریح می کند که از اواخر قرن نوزدهم قوانین بازی را

برای علم، ادبیات و هنر تغییر داده است. تحقیق حاضر این تحولات را در

متن بحران روایت ها بررسی میکند.»

 

   مبنای فرضیه ی لیوتار این است که موقعیت دانش بعد از ورود دنیا به

جوامع پساصنعتی و ورود فرهنگ ها به دوره ی پست مدرن تغییر یافته

است. این پروسه که از اواخر دهه ی پنجاه در اروپا آغاز شده در هر

کشوری شکل خود را دارد. از نظر او اساس دانش جدید زبان است.

مباحثی مانند آواشناسی و نظریه های زبانشناسی، مشکل ارتباطات،

نظریه های جدید جبر و انفورماتیک، رایانه و زبان های آن، مشکلات

ترجمه، دشواری های ذخیره ی اطلاعات و داده ها و تغییرات در فناوری

اساس دانش را متحول کرده است. دانش در این جهان جدید تولید و

فروخته می شود، یعنی شکلی از مصرف، و روزی فرا می رسد که بین

ملت ها جنگ بر سر کنترل اطلاعات در خواهد گرفت نه بر سر منابع و

حوزه ی اقتدار. در عصر جدید دانش و قدرت دو سوی یک سکه اند. در

واقع دولت ها امروزه دانش را در اختیار خود گرفته اند.

 

   بر اساس نظرات لیوتار طبقه ی حاکم در آینده تصمیم گیرندگان

خواهند بود، کسانی که به اطلاعات دسترسی دارند. فرد یا قهرمان در

این سیستم مطرح نیست. همه می دانند که "فردیت" آنها ارزش

چندانی ندارد. افراد به توده هایی ناشناخته بدل گشته و پیوند

اجتماعی آنها گسسته می شود اما به حال خود نیز رها نمی شوند

بلکه به بخشی از بافت روابطی بسیار پیچده تبدیل می شوند. زیرا که

همه در بازی های زبانی سهیم اند و هر کس در مقام خود می تواند

فرستنده، گیرنده یا مرجع پیام باشد، اما در عین حال باید بدانند که در

این بازی ها قوانینی هست که باید رعایت شوند. بعضی چیزها نباید

گفته شود و چیزهایی که گفته می شود باید به شیوه ی خاصی بیان

شود. به عبارت دیگر زبان تنها وسیله ی ارتباط نیست بلکه نوعی بازی

است. هر کلمه در این بازی نوعی حرکت یا "تک" به حساب می آید

که حرکت طرف مقابل یا "پاتکی" را طلب می کند. اما قوانین این بازی

در دیالوگ های مختلف متفاوت است. برای مثال در صحبت دوستانه،

آزادی عمل بیشتری وجود دارد اما اگر نهادی در پشت یک گفتگو باشد

برخی چیزها باید گفته شود و برخی نه. این مرزها را طرفین بازی

می دانند و برای حرکت (واژه) های خود مرز تعیین می کنند. اوامر در

ارتش، مناجات در کلیسا، سؤالات در فلسفه و روایات در خانواده، همه

قوانین و محدودیت های خاص خود را دارد. این بازی های زبانی در

نهایت به روایت هایی بدل می شوند که هر نهاد برای خود دارد و هر

یک نیز سعی می کنند به روایت خود مشروعیت دهند.

 

   دانش از نظر لیوتار مترادف با علم نیست بلکه مجموعه ای از آن

چیزهایی است که انسان فرا می گیرد. بر این دانش معیارهای

حقیقت، کاربری، اخلاق یا عدالت حکم نمی کند. به عبارت دیگر دانش

آن چیزی است که انسان را قادر به ادای جمله های خنثی یا دارای بار

ارزشی می کند. خوبی یا بدی هر جمله را معیار های اخلاقی،

زیباشناسانه یا کاربری شناسانه ی گروهی تعیین می کند که ادا

کننده ی جمله به آن تعلق دارد.

   لیوتار تفاوت دانش علمی و دانش روایی را اینگونه تعریف می کند که

دانش علمی ظاهرا" متکی بر اثبات است. یعنی در این بازی زبانی

فرستنده (دانشمند یا متخصص) جمله ای خنثی که ظاهرا" دلالت بر

واقعیتی دارد بیان می کند. مخاطب او اگر "دانش آموزنده" باشد باید آن

را قبول کند و اگر همکارش باشد از او تقاضای اثبات ادعایش را می کند.

اما این دلالت های زبانی نیز در حوزه ی روایت می گنجند چون از نظر

زمانی محدودیت دارند. آنچه افلاطون، ارسطو یا کوپرنیک در زمان خود

به عنوان واقعیت بیان کرده و برایش اثبات آورده اند در دوره های بعدی

یا اصلاح شده است یا رد. بنابر این گرچه حوزه ی روایت علمی با

روایت های دیگر متفاوت است اما شیوه ی کارش با آنها یکی است.

روایت علمی با تکیه بر اینکه متمدن تر، علمی تر و پیشرفته تر است

سایر روایت ها را مورد تحقیر قرار می دهد تا بدین گونه به خود

مشروعیت بخشد. اما دانش علمی بدون دانش روایی قادر به بیان

خود نیست. اینکه قانون ثابت شده را چه کسی باید تایید کند همچنان

مشکل علم باقی می ماند و اینکه چگونه تصمیم گرفته می شود که

حقیقت چیست.

 

                           روایت های مشروعیت دانش:

 

   از نظر لیوتار دو نوع روایت، مشروعیت وجود دارد: یکی سیاسی و

یکی فلسفی. موضوع روایت اول انسان است و رهایی بخشی، و بر

این تاکید می ورزد که دانش (حداقل در حدود ابتدایی آن) در اختیار

همه قرار گیرد. موضوع روایت دوم، ارتباط دانش و دولت است. محور

بحث در این بازی زبانی این است که چه علمی خوب است و تا کجا

خوب است و چه کسی باید اختیار آن را در دست داشته باشد. در این

بازی همچنین تاکید می شود که دیدگاه "علم برای علم" نمی تواند

مطرح باشد، علم باید در جهت خدمت به جامعه بکار گرفته شود. اما

چه کسی تعیین می کند که آیا شکل معینی از علم در خدمت جامعه

هست یا نه، دولت ها هستند.

   دولت ها از طریق دانشگاه ها حدود علم را تعیین میکنند و وحدت

"فراگیری" را تضمین می کنند. دانشگاه ها همچنین از طریق فلسفه ی

"فرا روایت" دانش را مشروعیت می بخشد (به طور مثال در کمونیسم

علم باید در خدمت پرولتاریا قرار گیرد تا خود را رهایی بخشد.) آنچه یک

دانشمند انجام می دهد این است که فرضیه ای را مطرح کرده و بعد

می کوشد با استفاده از زبان آن را به اثبات رساند. اما شرط درستی

این اثبات چیست؟ فلسفه در اینجا "فرا زبانی" به نام "منطق" را مطرح

می کند. اما منطق بر چه اساسی قضاوت می کند که فرضیه ای

درست یا منطقی است؟ آیا مدلی برای زبان علمی وجود دارد یا فقط

یک زبان علمی داریم؟ این ها سؤالاتی است که لیوتار مطرح می کند

و در جواب می گوید که "فرا زبانی" که "منطق" به کار می برد نیز

محدودیت های خود را دارد. در واقع این فرا زبان چیزی جز زبان عام

نیست که برای توضیح چیزی فرضی بکار برده می شود و به همین

خاطر می تواند تناقض ها و ابهام هایی نیز ایجاد کند که در طبیعت

زبان نهفته است. بنابر این برای اثبات یک ادعای علمی فقط قبول

عامه موثر است. زیرا برای اثبات هر فرضیه ای باید حس هایمان را به

کار گیریم که آنها هم قابل اعتماد نیستند و خطا می کنند. اینجاست

که فن آوری یا تکنولوژی مطرح می شود. ابزاری که خطای کمتری

نسبت به انسان داشته باشد. این فن آوری در دانش قدیم مطرح نبود

اما از قرن هجدهم به بعد لزوم وجود آنها برای تایید فرضیه ها رو به

فزونی گذاشت. اما آنچه فن آوری را قابل دسترس می کند پول یا

سرمایه است. به عبارت دیگر بدون پول اثبات چیزی یا دستیابی به

حقیقت ممکن نیست.

   این گونه است که سرمایه وارد مناسبات علمی می گردد. بازی

علمی تبدیل به بازی سرمایه می شود که در آن هر که ثروتمندتر

است حق بیشتری دارد. از اواخر قرن هجدهم و با اولین انقلاب صنعتی

مشخص می گردد که دستیابی به فن آوری بدون ثروت ممکن نیست

و بر عکس برای ثروتمند شدن هم باید تکنولوژی را در اختیار داشت.

تحقیقات انجام می گیرند که فن آوری پیشرفت کند اما فن آوری حاصل

نیز فروخته می شود و در نتیجه ثروت به همراه می آورد. از این مرحله

است که علم، هم به "نیروی تولید" و هم به عاملی در "چرخش

سرمایه" بدل می شود. سرمایه داری مشکل هزینه ی تحقیقات را به

دو شیوه حل می کند:

   ایجاد بخش های تحقیقات خصوصی در کارخانه ها (تحقیقات کاربردی)

یا ایجاد موسسه های تحقیقات خصوصی، دولتی، یا مخلوط که به

دانشگاه ها، آزمایشگاه های تحقیقاتی و گروه های تحقیق مستقل

بورسیه می دهند. در اکثر این موارد زمان محدودی به تحقیق اختصاص

داده می شود که محقق در این زمان خاص باید نتیجه ی کارش را ارائه

دهد (تحقیقات پایه ای).

   در این نوع تحقیقات همیشه محدودیت ها و کنترل هایی وجود دارد.

در عصر حاضر کمتر موسسه ای است که تحقیق ناب انجام دهد. اگر

هم وجود داشته باشد از حمایت مالی برخوردار نمی شود. اینگونه

است که اثبات نظریه ها، که در واقع بخشی از بحث برای مقبول افتادن

در نظر مخاطبین پیام علمی است، تحت کنترل زبان دیگری قرار

می گیرد که هدفش حقیقت نیست بلکه کاربرد است یا بیشترین

ورودی / خروجی ممکن.

   در اینجا دیگر روایات انسانی مشروعیت مطرح نیست. تنها هدف

قدرت است. دانشمندان، فناوری و ابزار نه در جهت دستیابی به

حقیقت بلکه برای افزایش قدرت خریداری می شوند. قدرت، «اثبات»

هم تولید می کند و «حق» را هم از آن خود می سازد و بدینگونه به

خود مشروعیت می بخشد. از این طریق می تواند واقعیت را آنگونه

نمایش دهد که به نفع سیستم باشد.

   مخاطبین این علم نیز تغییر یافته اند. امروزه دانشجو دیگر جوانی از

نخبگان آزادیخواه نیست که هدفش پیشرفت اجتماعی باشد. دیگر از

دانشگاه آزادیخواهی، که برای دانشجو نه شرایط سختی داشت نه

هزینه ی سنگین، اثری باقی نمانده است. امروزه دو دسته از

دانشجویان دارای اهمیت اند:

   آنهایی که برای کارهای مدیریتی تربیت می شوند «مغزهای

حرفه ای»، و آنانی که فن آوریها را می آموزند «مغزهای فنی». دیگر

دانشجویان، یعنی دانشجویان هنر و علوم انسانی به عنوان نیروی

بالقوه ی کار در نظر گرفته نمی شوند. در کشورهای صنعتی به ندرت

می توان برای رشته های علوم انسانی بورسیه ای دریافت کرد، مگر

برای مقاطع بالاتر از دکترا. در آلمان کمک هزینه ی تحصیلی هم به

افراد زیر سی سال تعلق می گیرد و اگر طول دوره یا نوشتن تز بیش از

مدت تعیین شده باشد بلافاصله قطع می شود.

   

   تغییر دیگری که به وجود آمده کیفیت آموزش است. دانش دیگر کمتر

از طریق نیروهای انسانی انتقال می یابد چون همه چیز به زبان دیگری

یعنی زبان رایانه برگردانده شده اند. به دانشجو آموخته می شود که

چگونه از این دانش ذخیره شده در بانک های اطلاعاتی یا مراکز سنتی

ذخیره ی اطلاعات (مثل کتابخانه ها) که مجهز به رایانه اند استفاده

کنند. امکان این که به تدریج در تدریس ماشین جایگزین انسان شود

بسیار زیاد است. به همین دلیل امروزه یاد گیری استفاده از رایانه و 

حداقل یک زبان خارجی بسیار اهمیت یافته است. پرسشی که در

دانش امروز مطرح است دیگر درست یا حقیقی بودن یک یافته نیست

بلکه قابل استفاده بودن آن است. با روند افزاینده ی کالایی شدن علم،

"قابل فروش بودن یافته ها" اهمیت بیشتری پیدا کرده تا حقیقی

بودنشان.

 

   مجموعه ی عواملی که ذکر شد بحرانی را به وجود می آورد که

لیوتار بدان "بحران روایت ها" می گوید زیرا در میان روایت های گوناگون

که هر یک نیز سعی در اثبات خود، زبان و روایتش دارد دستیابی به

حقیقت بسیار دشوار می شود.

 

برچسب‌ها: ژان فرانسوا لیوتار, مدرنیسم و پست مدرنیسم, تولید و فروش دانش, بازی های زبانی

تحولات فکری، اجتماعی و اقتصادی غرب در 300 سال گذشته (16)

 

 

 

    نگاهی به دیدگاه های لیوتار در باره ی دوران فرا مدرن 

 

   امروزه بسیاری بر این باورند که اطلاعات نقشی اساسی در جهان

بازی می کند. رسانه های جمعی که این اطلاعات را منتشر می کنند 

یا کارتل هایی که این رسانه ها را در اختیار دارند به نوعی دنیا را اداره

می کنند. به عبارت دیگر «اطلاعات» به تدریج جای «سرمایه» را

می گیرد.

   جنگ اینترنتی ای که بعد از انتشار اسناد اطلاعاتی آمریکا توسط

«ویکی لیکس» به وجود آمد شاید تاییدی بر این نظریه باشد. اما

پرداختن به مسئله ی دانش یا اطلاعات در جهان امروز کار دشواری

است زیرا منابع نوشته شده در این مورد به قدری زیاد است که

دستیابی به نظری واحد امکان پذیر به نظر نمی رسد.

 

   ژان فرانسوا لیوتار، فیلسوف برجسته ی فرانسوی، در کتاب خود

"شرایط پست مدرن: گزارشی در مورد دانش" به بررسی موقعیت

دانش در جهان امروز پرداخته است و بر آن است که تحولات عصر

حاضر را در متن بحران روایت ها بررسی کند.

   بنیان کتاب او در واقع مقابله با مفهوم "بحران مشروعیت" هابرماس

 است. به نظر هابرماس دخالت حکومت ها در اقتصاد به بحران

عقلانیت منجر شده و سبب از بین رفتن مشروعیت نظام های

حکومتی در نزد مردم و به وجود آمدن بحران مشروعیت می شود.

لیوتار از دید دیگری به بحران جامعه ی امروز می پردازد که از آن با

نام های مختلفی از جمله: "جامعه ی رسانه ها"، "جامعه ی مصرفی"،

"جامعه ی بوروکرات با مصرف کنترل شده" ، یا "جامعه ی پساصنعتی"

 نامبرده می شود. او معتقد است بخشی از بحران عصر حاضر حاصل

دیدگاهی است که برخوردی بازنمایانه به تولید هنر یا دانش دارد و به

دنبال دقت در بازتاب واقعیت و حقیقت است. از نظر لیوتار واژه ی مدرن 

به هر علمی اطلاق می شود که با توسل به متا دیسکورسِ

(metadiscourse) حقیقت جویی، سعی در مشروعیت بخشیدن به

خود دارد.

   پست مدرن از نظر لیوتار "ناباوری به این متا روایت هاست". اما

حرکت از "کلام بازنمایانه" به "کلام غیر بازنمایانه" بسیار دشوار است

زیرا مبنای کار انسان، چه در ادبیات و چه در علم همواره حرکت از

واقعیت بوده است. نظریه های پسامدرن بر آنند که از ارائه ی نمونه ای

خودبسا و واحد از واقعیت خودداری کنند و به جای آن آثاری متفاوت و

برآمده از اندیشه های نو خلق کنند که قابلیت تغییر و  به روز شدن

مداوم را داشته باشد.

   از نظر لیوتار پایه های جهان مدرن بر دو اسطوره یا کهن الگوی

روایتی گذارده شده است: "آزادسازی انسان" و "وحدت علوم".

اولین اسطوره که مبنایش سیاسی _ نظامی است از سنت انقلابی

فرانسه سرچشمه می گیرد که در آن فلسفه، رنگ و بویی سیاسی

دارد. اسطوره ی دیگر که مبنایش سنت هگلی و آلمانیست حول

محور تمامیت شکل می گیرد. هابر ماس برخاسته از این سنت است.

 

   از دید لیوتار این "شاه روایت" ها بر هر آنچه که به بازتابی واقعیت

مربوط می شود؛ از اسطوره های مذهبی گرفته تا متون علمی و

فلسفی، تسلط دارند. او اعتبار "شاه روایت"های حاکم را مورد

پرسش قرار می دهد و می کوشد ساختگی بودن آنها و بی ارتباطی

این روایات را با واقعیت نشان دهد. آنچه در سخن لیوتار جالب توجه

است تفاوتی است که او بین قصه گویی و انتزاع علمی در ارتباط با

درونمایه ی نیچه ای تاریخ قائل می شود. از نظر او قصه گویی نوعی

به فراموشی سپردن گذشته است، چون در قصه و داستان ما با در

هم ریختن زمان در روایت، گذشته را از یاد می بریم. اما در علم

می کوشیم گذشته را در نوشته ها، کتابخانه ها، دانشگاه ها، موزه ها

و امروزه در داده های رایانه ای، که در بانکهای اطلاعات ثبت می شود،

حفظ کنیم، یا به نوعی گذشته را به تملّک در آوریم.

 

   از موضوعات مورد بحث لیوتار در این کتاب موقیعت امروزی علم و

فناوری است. به نظر او دانش و اطلاعات، امروزه پدیده هایی مستقل

نیستند بلکه تحت سلطه ی سیستم های قدرت می باشند. به

عبارتی شرکت در تولید سرانه به شکل منظم و قانونی و اشتغال به

دانش متداول دو پدیده مرتبط اند. او دیدگاه هابرماس را که علوم طبیعی

را خاستگاهی برای دستیابی به حقیقت می داند رد می کند و

می گوید که تحقیقات علمی ما دیگر با زمان «نیوتن» فرق کرده و از

جنبه ی فردی فاصله گرفته است. امروزه تحقیق علمی بدون حمایت

نهادی دولتی یا خصوصی کمتر امکان پذیر است بنابر این استقلال

تحقیق علمی مورد پرسش قرار می گیرد. او بر این باورست که اگر

متا روایتی برای مشروعیت بخشیدن به دانش بکار رود اعتبار نهادهایی

که این مشروعیت را بدان می دهند نیز باید بررسی شوند.

   از نظر لیوتار علم بدین خاطر که خود را منجی حقیقت می داند خود

را در تضاد با روایت و داستان قرار می دهد. متن علمی یا فلسفی را

چون بر حقیقت استوار است مشروعیت می دهد اما ادبیات و اسطوره

را به جهت تخیلی بودنشان از لحاظ علمی مطرود می داند. او معتقد

است که اسطوره ی علم برای خود "شاه روایتی" (grand-narrative)

می سازد که بقیه ی روایت های موجود باید با آن سنجیده شوند.

بحرانی که در نتیجه ی چنین برخوردی حاصل شده امروزه نه تنها

الهیات بلکه نهادهای دانشگاهی را هم که در گذشته خاستگاه تفکر

مدرن پس از عصر روشنگری بودند، فرا گرفته است. از دید او جوامع

آینده را بیشتر باید در حوزه ی کاربست اجزاء زبان بررسی کرد تا در

حیطه ی مردم شناسی نیوتونی (مثل ساختارگرایی یا نظریه ی

 سیستم ها).

   براساس نظریه های لیوتار، گوناگونی بازی های زبانی، همگونی را

در جامعه ناممکن می سازند. در نتیجه فقط نهادهایی حاصل می شوند

که در حوزه ی محدودی اعتبار دارد. حتی نهادی مثل مذهب هم دارای

این چندگونگی است. آنچه تصمیم گیرندگان در یک سیستم می کوشند،

این است که "این ابر های گروه گرا را به شکل ماتریس هایی ورودی /

خروجی در آورده" و آنها را در جهت رشد قدرت هماهنگ کنند. چه در

مورد عدالت اجتماعی چه در مورد حقایق علمی، مبنای کار؛ مشروعیت

بخشیدن به قدرت و بهینه سازی اجرایی سیستم یا کارآیی است.

کاربرد این معیار در مورد همه ی بازی ها، سطحی از تهدید را به همراه

دارد، ملایم یا شدید. به عبارتی دیگر این سیستم می گوید: "اجرا

شدنی باش (یعنی تطبیق پذیر باش) یا کنار برو". در چنین نظامی، افراد

به ابزار هایی تبدیل می شوند که بایستی بازدهی اجرایی داشته

باشند وگرنه از سیستم حذف می شوند.

 

   موضوع دیگری که لیوتار مطرح می کند این است که آیا "سرمایه داری" 

به شکل کلاسیک آن هنوز در جوامع چند ملیتی امروز که جوامعی

رسانه ای با فن آوری بالا هستند وجود دارد یا نه. از نظر او جنگ قدرت

و کنترل، به ویژه در زمینه ی به تصرف درآوردن اطلاعات از طریق تجارت

خصوصی نشان می دهد که جواب منفی است.

   تغییر جوامع سرمایه داری از جوامع صنعتی قدیم به جوامع اطلاعاتی

امروز، تحلیل جدیدی از سرمایه داری را می طلبد. از مشخصات این عصر،

استعمار اقتصادی جهان سوم از طریق استفاده از منابع طبیعی و

استعمار ناخودآگاه آن از طریق رواج فرهنگ جهان اول است (صنعت

فرهنگی مکتب فرانکفورت).

   وضعیت متغیر علم و دانش و همچنین متخصصین، این پرسش را

بر می انگیزد که طبیعت اینگونه تولید به مثابه نظام و تمامیتی کاربردی

چیست؟    

برچسب‌ها: چگونه اروپا اروپا شد, لیوتار و هابرماس, ویکی لیکس, مدرنیسم و پست مدرنیسم