ساختار یا افراد؟ / به قلم دکتر محمود سریع القلم

 

   خاطرم هست سی و چهار سال پیش با استادم، جیمز روزنا، در

پیاده رو قدم می زدم که در حین بحث، دوچرخه سوار در پیاده رو را

با علامت دست، نگه داشت و به او گفت: طبق بند دو ماده ی 130

قانون شهرداری، شما نمی توانید در پیاده رو، دوچرخه سوار شوید.

لطفا" در خیابان و در قسمت خط کشی شده دوچرخه سواری کنید.

   چرا در کشور ما، اینقدر تجزیه و تحلیل مسائل، حول و حوش افراد

است؟ چرا برای اینکه بهتر زندگی کنیم، جامعه ی سالمی داشته

باشیم، اقتصاد با ثباتی داشته باشیم، با فساد مالی مبارزه کنیم،

تصور می کنیم باید متکی به افراد باشیم؟ چرا در پی افراد هستیم

تا مسائل ما را حل کنند؟ بحث داغ ده ها رسانه در کشور این است

که رییس جمهور فعلی، آیا یک دوره ای است یا دو دوره؟ یا اگر فلان

شخص از فلان جریان و جناح کاندیدا شود، مسایل ما حل می شود؟

آیا مبارزه با قاچاق که گفته می شود حدود نصف درآمد نفت کشور

است با تغییر رییس و اعضای شورای مبارزه با قاچاق حل می شود؟

آیا مشکلات بانکی و محیط زیستی ما به عنوان مثال، به خاطر وجود

مجریان آنهاست یا ساختارهایی است که این مجریان بر آنها مدیریت

می کنند؟

   آیا مسئله ی اصلی ما این نیست که اتفاقا" در مدیریت، افراد و

مناسبات بین آنها حاکم است و نه قواعد، آیین نامه ها، اندیشه ها

و ساختار ها؟! تصور کنید در آسمان چه اتفاقی می افتاد وقتی که

هزاران هواپیما صرفا" با رای و تشخیص خلبان ها هدایت می شدند؟

این در حالی است که یک ساختار نرم افزاری هشدار دهنده وقتی

هواپیمای دیگری در 5 کیلومتری هواپیما قرار می گیرد، خلبان ها را

متوجه موقعیت هواپیمای خود نسبت به هواپیماهای دیگر می کند.

   مبارزه با فساد و صدها مشکل دیگر در کشور، اول اندیشه های

جهان شمول آزمون شده ی منطقی می خواهد و سپس یک

ساختار برای اجرا و مدیریت. در قانون اساسی سوییس تصریح

شده که خوشبختی عموم مردم سوییس زمانی تحقق پیدا می کند

که حکومت، رفاه اقشار ضعیف جامعه را تضمین کند. سپس در

مجموعه ی قوانین و ساختار ها، این فکر جنبه ی عملیاتی و

اجرایی پیدا می کند. بی دلیل نیست که در اروپا، ساعت پنج بعد

از ظهر به بعد همه زندگی می کنند اما در کشور ما حتی تا 11

شب جلسات اجرایی تشکیل می شود. مدیریت در آلمان،

منطقی فکر کردن و بعد ساختار سازی برای اجراست؛ مدیریت

در کشور ما، مناسبات بین افراد است. در آلمان، اعتماد دو فرد

اجرایی به یکدیگر ریشه در فکر و قاعده و قانون و ساختار دارد و

نه در نسبت های خانوادگی یا اینکه دو نفر مثلا" با هم به یک

دبیرستان رفته باشند.

   حدود 107 سال پیش، مورگان شوستر برای تنظیم نظام مالی

و مالیاتی به ایران آمد ولی بعد از مدتی کوتاه، کشور را ترک کرد.

یکی از دلایل ناکامی او این بود که مناسبات افراد، کلیدی تر از

قاعده و قانون بود.

   چه این رییس جمهور بماند و چه شخص دیگری رییس جمهور

شود، در فقدان اندیشه های آزمون شده ی حکمرانی و نبود

ساختارهای اجرایی غیر فردی، بسیاری از مشکلات اقتصادی،

اجتماعی، محیط زیستی و امثال آن حل نخواهند شد. در کشور

ما، پیرامون حکمرانی مطلوب و اینکه کدام مبانی فکری باید

حکمرانی مطلوب را شکل دهند، به نظر می رسد حتی تا 20 

درصد هم اجماع نیست. این مبانی فکری و فلسفی همان

قرارداد های اجتماعی است که ژان ژاک روسو در سال 1762 به

رشته ی تحریر درآورد. حتی امیرکبیر، 156 سال پیش برای

حکمرانی مطلوب سراغ ساختارسازی رفت. تازه بعد از این که این

مبانی فکری برای حکمرانی و مدیریت با بحث و جدل، همدلی و

هم فکری، احترام و ادب، گوش کردن و شنیدن و اولویت دادن به

مصالح کشور و آینده ی آن تنظیم شد، بعد باید برای عملیاتی

کردن آنها، ساختار بسازیم. بنا کردن این ساختارها به قدری

کارهای سهمگینی هستند که با سخنرانی، بیانیه، سمینار و

هشدار به دست نمی آیند. در اهمیت فکر و اندیشه ی منطقی

برای حکمرانی می توانیم این مثال را مطرح کنیم:

   از سال 1848 و تنها با دو متمم، چارچوب فکری و حقوقی کشور

سوییس تا به حال کار کرده و ثبات داشته است. دو متمم در سال

 1874 و 1999 اعمال شده اند.

   مسائل ما ایرانیان با تغییر افراد هر چند به صورت خوش فکر و

خوش بیان و خوش ظاهر و خوش ادا حل نمی شوند. دلیل دارد

چرا ایرانی با استعداد در ساختار مایکروسافت قرار می گیرد، خوب

عمل کرده و موفق می شود. اگر بیل گیتس را به این کشور بیاورند،

موفق نمی شود چون باید از طریق افراد مسائل خود را حل کند و

نه قواعد و ساختارها!

   بهترین و دقیق ترین و علمی ترین برنامه های اقتصادی، مالی،

بانکی و سیاست خارجی وقتی تابع مناسبات فردی باشند، جواب

نخواهند داد. در سال 1352، موجی از مهاجرت افراد متخصص و

کارآفرین از ایران آغاز شد. دلیل اصلی آن این بود که شاه به این

تصور رسیده بود که او تصمیم گیرنده ی تمام مسایل ریز و درشت

کشور است حتی اینکه سفیر ایران در مکزیک چه کسی باید باشد.

   یک نظام تصمیم گیری مبتنی بر قرارداد اجتماعی و یک ساختار

مبتنی بر قاعده و قانون و آیین نامه وجود نداشت تا همه را حول و

حوش مصالح کلان کشور جمع کند: کاری که اروپایی ها از اواخر

قرن هجدهم آغاز کردند و آسیایی ها از اواخر دهه ی 1960.

   افراد مهم نیستند، فکر و اندیشه ی آن ها مهم است. در هیچ

جامعه ای فکرها یکی نشده اند بلکه به هم نزدیک شده اند

و این معنای دقیق قرارداد اجتماعی است. تقسیم بندی ها

و چندگانگی های متضاد فکری، فلسفی عموما" ضد توسعه و

پیشرفت هستند. چرا توماس هابز و ماکس وبر مهم هستند: چون

گفتند بشر بتواند، سوء استفاده می کند باید ساختار ساخت تا

نتواند سوء استفاده کند.

   اگر سیاست مداران نصحیت کنند و دانشگاهیان هشدار دهند،

اتفاق خاصی نخواهد افتاد. دلیل این که هواپیما کار می کند این

است که دارای یک سیستم و ساختار است. دلیل اینکه سنگاپور

با پنج میلیون جمعیت، حدود هفتاد درصد تولید ناخالص داخلی ما

را دارد به خاطر سیستم بودنش است و دلیل اینکه نروژ تنها 4

درصد از درآمد نفتی خود را در بودجه های جاری کشور مصرف

می کند چون نظام تصمیم گیری معقول و ساختاری مبتنی بر قاعده

و نه فرد و از همه مهم تر چون قرار داد اجتماعی دارد که همه را

حول و حوش آن به اجماع و همکاری می رساند. قهرمان پروری و

اسطوره سازی با مبانی فکری و فلسفی پیشرفت و توسعه مغایرت

دارند. افکار گاندی مهم تر از فرد اوست. به اندیشه های افراد و

ظرفیت ساختارسازی آنها توجه کنیم بهتر از این است که به

مناسبات فردی آنها دقت کنیم.

   و نکته ی آخر: تاریخ مطالعات توسعه، گواه آن است که تا زمانی

که اعتقــادی عمیــق و با ثبـات میـان نـویسنـدگــان، کـارآفـرینـان،

سیاستمداران و شهروندان نسبت به کشور وجود نداشتـه باشد،

قرارداد اجتماعی حول و حوش مصالح کشور شکل نمی گیرد و بدون

قرارداد اجتماعی، نمی توان به ساختار سازی و سیستم سازی

مبادرت ورزید.

 

برچسب‌ها: دکتر محمود سریع القلم, قرارداد اجتماعی, ساختارسازی, سیستم سازی