آدمی هر کاری که بخواهد انجام دهد به تئوری نیاز دارد، حتی برای

خریدن یک جفت کفش:داشتن اصول روشن و تست شده،مرحله بندی،

آزمایش اصول و سپس ارزیابی نتیجه.

   دستیابی به تئوری قابل اتکاء در زندگی فردی و در مسائل اجتماعی

و عمومی پروژه ی بسیار سنگینی است. در تئوری های زندگی و

مدیریت سیاسی و اقتصادی، مطلوبیت ضرورتا" محصول دانش، مدرک،

جلسات خوب و یادگیری های متعارف نیست. شاید نزدیک به 90 درصد

آنچه ما می گوییم، واکنش نشان می دهیم، عمل می کنیم و به آن

توجه می کنیم، ریشه در مخزن های موجود در ناخودآگاه ما دارد.

   آیا تا به حال این تجربه را داشته اید: فردی در یک رشته ی فنی

یا علوم انسانی، در یک دانشگاه برتر جهانی درس خوانده اما از

شنیدن یک نظر متفاوت با نظر خودش، به شدت بر آشفته و عصبانی

می شود. این شخص به مواد خام و دانش و مدرک دست یافته ولی 

در بحث و گفت و گو، مخزن ناخودآگاه استبدادی فعال است و او خود

متوجه ی آن نیست. در مخازن ناخودآگاه مربوط به فکر، تبادل فکر،

گفت و گو و یادگیری از دیگران، در این فرد، مخزن انباشته شده ی

تحکّم و زور حضور دارد و کار می کند. تا زمانی که این مخزن با

مخزن های جدیدی جایگزین نشود که:

               هـر انسانـی حق دارد فکـر خود را داشتـه باشد

          و تفاوت آراء باعث رشد و پیشرفت می شود،

   همان ناخودآگاه سابق عمل می کند بدون آنکه فـرد اصلا" متوجه

باشد.

   پریدن وسط حرف دیگران، دوبله پارک کردن، تو صف زدن، مالیات

ندادن، دخالت در زندگی دیگران، تخریب مخالف فکری، سرعت

رفتن، سوالات خصوصی کردن، بی توجهی به قول و قرار، دیر رسیدن،

حس برتری به دیگران، آشغال پرت کردن، فراوان دروغ گفتن، سرمایه

گذاری گسترده برای سر در آوردن از زندگی دیگران، فخر فروشی ،

خود را حق به جانب دانستن، مفصّل در مورد دیگران قضاوت کردن، در

مورد همه مسائل عالم نظر دادن، اصولا" زیاد حرف زدن، بخش پر

لیوان را ندیدن، رعایت نکردن فاصله در صف دستگاه خود پرداز، اول

نپرسیدن و فوری قضاوت کردن، قرض پس ندادن، زود عصبانی شدن،

پارتی بازی، سوء استفاده از امکانات دولتی، بی احترامی به دیگران،

چراغ قرمز رد کردن، و شاید نزدیک به هزار خصلت، واکنش و رفتار

دیگر، عموما" عمل اتوماتیک بخش ناخودآگاه انسانهاست.

   انسان ها، فرصت طلب، دروغ گو و ناجوانمرد، به دنیا نمی آیند.

آنچه در محیط می گذرد به تدریج لایه های ناخودآگاه آنها را پر

می کند. ناخودآگاه انسان، او را برای آنچه که آگاهانه است آماده

می کند. به نوعی انسان ها، ناخودآگاه خود را تبدیل به عادات

فکری، توجیهی و رفتاری می کنند. ناخودآگاه محصول محیط است:

از خانواده، مدرسه، رسانه ها، تبلیغات، پروپاگاندا و دولت.

   تصور کنید در سال 1353، یک نوجوان در فضاهای عمومی در

معرض دو مسئله قرار می گیرد:

   الف) مبادا از شاه انتقاد کنید، ساواک همه جا حضور دارد؛

   ب) نیکسون رییس جمهور آمریکا به خاطر شنود مقّر حزب رقیب 

قبل از آنکه استیضاح شود، استعفا داد.

   هردو مطلب در ناخود آگاه رسوب می کنند. نوجوان عادت می کند

که درمحیط اول سکوت کند و در محیط دوم اظهار نظر آزادانه داشته

باشد. هر دو عادت می شوند.

   تحولات سنگاپور و کره جنوبی هم اکنون این تز علمی را به اثبات

رسانده است که توسعه یافتگی قبل از آن که به پول، فناوری،

خط تولید، نقش دولت و بنگاه ها، سرمایه گذاری مستقیم خارجی،

نظام بانکی و غیره مربوط باشد، به نوع انسانی مربوط است که در

جامعه تربیت می شود؛ تربیتی که 90 درصد آن در ناخودآگاه فرد از

طریق محیط رسوب می کند. چرا دانمارک رتبه ی اول جهانی را در

دولت الکترونیک دارد؟ 88 درصد مردم، نیاز های خدماتی خود را از

طریق اینترنت با نهاد های دولتی و عمومی انجام می دهند. 88

درصد مردم از طریق ایمیل با مسئولین محلی و غیر محلی برای

انجام امور خود در تماس هستند. گفته می شود ریشه ی این

مسئله که صرفه جویی فراوانی در رفت و آمد، حمل و نقل، مصرف

سوخت، پرسنل و حقوق دارد، در اعتماد بسیار بالای عامه ی مردم

نسبت به بخش خصوصی و بخش عمومی است. دانمارک در نقش

مردم در تصمیم گیری ها و سیاست گذاری های دولتی، رتبه ی اول

جهانی را دارد. استرالیا و کره جنوبی، رتبه های دوم و سوم جهانی

را در دیجیتالی شدن و شفافیت عملکرد مقامات دارند. مردم دانمارک

از حکومت خود و حکومت دانمارک از شهروندان خود به تعاریفی

مشترک دست یافته اند که در ناخودآگاه آنها تثبیت شده است.

   انسان می تواند اتومبیل خود را بهتر کند ولی ناخودآگاه را به راحتی

نمی توان تغییر داد. شاید شخصی بتواند با یک معامله موفق تجاری

از فقر به ثروت برسد ولی ناخودآگاهِ دورانِ محرومیت را نمی تواند به

راحتی حذف کند. شاید فردی بتواند با یک تلفن و شانسی، از یک آدم

معمولی به فردی با نفوذ تبدیل شود ولی ناخودآگاهِ دورانِ قبلی را

نمی تواند سریع پاک کند. شخصی می تواند چندین مدرک دکتری

اخذ کند ولی شاید ناخودآگاهِ غیرِ مدنی او جلوتر از دانش مربوط به

چندین مدرک دکتری حرکت کند. اهتمامی که دانمارک و مهمتر از

دانمارک، کره جنوبی انجام داده است، به موازات توسعه یافتگی

فیزیکی و پروژه ای، ناخودآگاه توسعه یافته ای سرشار از احترام،

اعتماد، همکاری، امید به آینده، تخصص گرایی، شایسته سالاری،

حمایت از یکدیگر، راستگویی، شفافیت و اعتماد به نفس را ایجاد

کرده است. نظام آموزشی کره جنوبی یکی از پنج سیستم اول برتر

جهان است به طوری که این کشور مدیران بی شماری برای

کشور های دیگر تربیت می کند و هم اکنون یکی از بهترین کشورها

برای سرمایه گذاری است. در دوره ی پهلوی دوم، ایران اِر (Iran Air)

یکی از بهترین شرکت های هواپیمایی جهان بود و تهران، hub هوایی

خاور میانه بود (دوبی و استانبول فعلی) ولی ناخودآگاه افراد عمدتا"

دست نخورده باقی ماند به طوری که بدیهی ترین موضوع مدنی،

یعنی: «تحمل دیدگاه های مختلف»، حل و فصل نشد.   نمی شود با

ناخودآگاه دوره ی صفوی و قاجار، مدل توسعه یافتگی قرن بیستم و

بیست و یکم را اجرا کرد. وقتی انسان، نرمال بزرگ شود و نیازهای

طبیعی انسانی او بر طرف شود، روانی آرام و متعادل خواهد داشت.

گذشته ی او مکمل آینده ی او می شود. وقتی شهروند، نرمال تربیت

شد، بخش ناخودآگاه، اتوماتیک خوب عمل می کند. اینکه در بخش

ناخودآگاه انسان، کدام تجربیات و متون باید جمع شوند و کدام

معاشرت ها و مشاهدات باید انباشته شوند، کدام منطق و تئوری 

باید راهنما باشند، خود دایرة المعارفی قابل توجه است.

   خاطرم هست که در یک کنفرانس تخصصی در سال 1375 که

37 ساله بودم، بر سر میز گردِ شام که پنج نفر نشسته بودند،

رییس یک دولت اروپایی که حدود 30 سال از من بزرگتر بود، پس از

آنکه در صندلی کنار من نشست و دستمال را از یقه ی پیراهنش

آویزان کرد از من بلافاصله پرسید: می توانم از شما بپرسم که تا به

حال به چند کشور سفر کرده اید؟ گفتم: 44 کشور. با چشم های

رضایت بخشی گفت: حالا مکالمه ی ما معنا خواهد داشت. او با

مدرک و دانشگاه و کتاب و مقاله کاری نداشت. ملاک او برای

سنجش محتوای ناخودآگاه، تعدّد و وسعت مشاهدات بود. هم اکنون،

مهمترین معیار گوگل و آمازون برای استخدام یک متقاضی، ارزیابی

توانمندی های نهفته در ناخودآگاه اوست.